‘Niemand wil verslaafd zijn’

Verslavingsarts Robert van de Graaf wil Groningen rookvrij

Het begon met het rookvrij maken van een jeugdkliniek. Inmiddels is hij hard op weg om zijn stad Groningen rookvrij te maken. Verslavingsarts, verbinder en activist Robert van de Graaf over zijn strijd tegen tabak.

Tekst: Martijn Reinink | Beeld: Nout Steenkamp

Robert van de Graaf (43) begint met een vraag: “Dokter en patiënt voeren een gesprek over het stoppen met roken; wat is het eerste wat de patiënt doet als hij buitenkomt?” De verslavingsarts wacht het antwoord niet af: “Precies, een peuk opsteken. Maar daar staat straks een chauffeur van een rookvrij taxibedrijf die hem daarop aanspreekt. En als de patiënt boodschappen gaat doen en de verleiding niet kan weerstaan, zegt de caissière: wij verkopen geen tabak meer.” Dit is wat Van de Graaf beoogt met zijn initiatief Groningen Rookvrij, waarmee hij aansluit bij de Rookvrije Generatie-beweging van KWF, de Hartstichting en het Longfonds. Maar hoe realistisch is het beeld dat hij schetst? Van de Graaf glimlacht. Sommige mensen kunnen dat met hun ogen. “Dit gaat gebeuren. Er hebben zich al dertig organisaties bij ons aangesloten die rookvrij willen worden. Van cafés tot de gemeente en van FC Groningen tot de beide ziekenhuizen in de stad. De eerste supermarkt die de tabak eruit gooit, komt eraan.”

Het UMCG wil in 2019 helemaal rookvrij zijn. Op weg ernaartoe doet het onder meer draagvlakonderzoek. “Zo’n onderzoek is een van de acht pijlers om een organisatie rookvrij te maken”, legt Van de Graaf uit. “Je laat hiermee zien dat de vaak stille meerderheid voor is.” Begin 2017 komt er een boek uit waarin de verslavingsarts aan de hand van die acht pijlers uiteenzet hoe een organisatie rookvrij te maken. “Het behelst meer dan een bordje ophangen met verboden te roken.”

‘Het behelst meer dan een bordje ophangen met verboden te roken’

Zo moeten bijvoorbeeld de medewerkers stoppen met roken, in elk geval tijdens het werk. Als Van de Graaf afgelopen oktober met de Stoptober-camper bij het UMCG staat, ziet hij bij de ingang drie witte jassen tussen de rokers staan. “Dan ben je geen goede hulpverlener, want daarmee schaad je anderen. Je geeft het verkeerde voorbeeld. En dat terwijl juist zij zo’n belangrijke rol kunnen spelen in de behandeling van tabaksverslaving.” Dat blijkt wel uit recente cijfers van het CBS: van de rokers die een serieuze poging wagen om te stoppen, doet driekwart dat op advies van een huisarts, medisch specialist
of tandarts. Zij geven dat advies ook steeds vaker: van de rokers die het afgelopen jaar een arts bezochten, werd een derde aangeraden om geen tabak meer te kopen.

Ook buiten hun werk kunnen artsen volgens Van de Graaf veel bereiken. “Zij hebben aanzien. Als een arts tegen het bestuur van de sportclub van zijn dochter zegt: laten we de club rookvrij maken, dan luistert men vaak eerder dan wanneer een ander dat voorstelt. Bovendien merken we dat artsen die zich voor een rookvrije omgeving inzetten, zo enthousiast worden dat ze ook in de spreekkamer het roken actiever gaan ontmoedigen.”

Een rookvrije omgeving is overigens niet het doel, benadrukt Van de Graaf, maar een middel om te voorkomen dat kinderen gaan roken. “Kinderen worden niet geboren als roker. Zij leren het van rokers.” Hij spreekt uit ervaring. “Als zestienjarige leerde ik op vakantie roken van een Britse vrouw. Ze was twee jaar ouder, ik was hopeloos verliefd. We rookten Benson & Hedges. Als ik nu zo’n goudkleurig pakje zie, krijg ik nog een smile op mijn gezicht.” Maar terug in Nederland krijgt het roken geen vervolg. “Omdat in mijn omgeving bijna niemand rookte. Op de hockeyclub werd wel veel gedronken, maar nauwelijks gerookt.”

Plastisch chirurg

Van de Graaf is een talentvol hockeyer in die tijd. Een topsportcarrière lonkt. “Daar deed ik alles voor. Ik ging elke dag tot de limiet.” Hij staat op het punt van doorbreken, maar dan gaat het mis. Enkel kapot, weg topsportdroom. “Ik heb het daar heel moeilijk mee gehad.” Maar hij heeft nog een ander doel in zijn leven. Vanaf zijn twaalfde wil de geboren Fries plastisch chirurg worden. “Ik zag mijn broertje door een ruit vallen. Zijn hele arm lag open. Dat chirurgen dat konden repareren, fascineerde me enorm.” Hij fantaseert over een eigen kliniek. “We woonden in Drachten, vlak bij Rutger Hauer, de acteur, die een grote villa bewoonde naast de golfbaan. Dat huis wilde ik later kopen. In mijn dagboek schetste ik hoe ik het zou ombouwen tot een kliniek. Mezelf tekende ik in het midden. Vanaf de golfbaankant kwamen de rijken binnen. Van het geld dat zij betaalden, hielp ik de armen, die vanaf de andere kant binnenkwamen.”

Als een arts tegen het bestuur van de sportclub van zijn dochter zegt: laten we de club rookvrij maken, dan luistert men vaak eerder dan wanneer een ander dat voorstelt

Halverwege de opleiding tot plastisch chirurg stopt Van de Graaf. “Ik voelde me beklemd op de OK. Het was toch niet mijn wereldje.” Maar wat is dan wel zijn wereld? In het zwembad, tijdens de zwemlessen van zijn oudste zoon, leert hij een van de andere ouders kennen. De man werkt als adviseur bij Verslavingszorg Noord Nederland (VNN). “Hij vertelde over DOK3, een nieuw initiatief voor jongeren met allerlei psychische en verslavingsproblemen, die overal tussen wal en schip vallen. Hij dacht dat dat iets voor mij zou zijn.”

Van de Graaf wordt verslavingsarts. Dit is zijn wereld. En daar, in DOK3, een gesloten behandelcentrum, begint zijn strijd tegen tabak. Hij werkt er nog maar net als hij ’s avonds jongeren hoort roepen dat het winkeltje zo opengaat. “Ze waren helemaal hyper. Liepen als junks voor dat interne winkeltje heen en weer. Wat bleek: er werd tabak verkocht. Ze waren nog geen zestien, maar met toestemming van hun ouders konden ze gewoon sigaretten kopen. Van ons zakgeld nota bene. Ik dacht: dit moet stoppen. Het kan niet zo zijn dat hier kinderen binnenkomen die nog nooit een sigaret hebben aangeraakt en bij ons verslaafd raken.”

Behandelinstrument

Met de steun van zijn manager – commitment van de directie is ook een van de acht pijlers
van een rookvrije organisatie – haalt hij de tabak uit de winkel. En Van de Graaf gaat nog een stap verder: hij maakt de hele tent rookvrij. Daar is op z’n zachtst gezegd niet iedereen blij mee. Zijn spreekuur blijft een tijd leeg. “Als je zo’n maatregel neemt, leidt dat tot weerstand. Dat had ik wel ingecalculeerd.” Niet alleen de jongeren, maar ook collega’s zijn boos. “Degenen die zelf op de buitenplaats stonden te roken. Zij beschouwden de sigaret als belangrijk behandelinstrument, als de manier om contact te maken.” Onterecht, vindt Van de Graaf. “Je hoeft niet samen te gebruiken om contact te maken. Dat kan ook op een andere manier. En als je dat niet kan, moet je dat leren.”

Tegen hulpverleners die vinden dat je bijvoorbeeld patiënten met schizofrenie, die de sigaret als zelfmedicatie gebruiken, het roken niet mag ontnemen, zegt hij: “Ik vind het stigmatiserend om bepaalde groepen niet te helpen bij hun verslaving. Ook mensen met schizofrenie willen en kunnen vaak stoppen, zeker met goede hulp. Hetzelfde geldt voor bejaarden. Die worden naar buiten gerold onder het mom van: laat ze maar roken die laatste paar jaar van hun leven. Maar vraag ze eens of ze nog zouden willen stoppen met roken. Dan blijkt dat toch nog wel aardig wat mensen op die leeftijd dat graag wil. Voor een kleinkind of om eindelijk van die sigaret te winnen. Mensen willen wel iets gebruiken, maar niemand wil verslaafd zijn.”

‘De sigaret is geen behandelinstrument. Je hoeft niet samen te gebruiken om contact te maken. Dat kan ook op een andere manier. En als je dan niet kan, moet je dat leren’

Ook het argument dat roken voor patiënten met psychiatrische stoornissen en drugsverslavingen wel het minste probleem is, wuift Van de Graaf weg. “We hebben ze lange tijd verkeerd voorgelicht. Ik krijg nu oud-patiënten op mijn spreekuur, die van de drugs en alcohol af zijn, maar zich nog steeds een junk voelen. ‘Mensen kijken me aan als ik rook. En jullie hebben tegen mij gezegd: niet stoppen met roken.’ Misschien zou de sector excuses moeten maken, maar ja, we rookten als hulpverleners ook bijna allemaal. We zagen het waarschijnlijk niet helder door het rookgordijn.”

Als gevolg van de transities in de zorg is DOK3 vorig jaar gesloten. Met het antirookbeleid heeft dat niets te maken. “Men was bang voor onrust door dat beleid, maar er kwam juist meer rust in het behandelklimaat.” Sinds de sluiting probeert Van de Graaf ook andere zorginstellingen in het land rookvrij te maken. Dat is een moeizaam proces met af en toe veel weerstand, vooral van rokende collega’s. “Sommigen proberen mijn positie te ondermijnen of slaan dreigende taal uit. Dit is verslavingsgedrag en een uiting van weerstand tegen verandering. Dat hoort bij mijn werk.” Het is voor hem dan ook geen reden om een stap terug te doen. Hij doet eerder het tegenovergestelde. Zo organiseert hij dit jaar op ‘Wereld Niet Roken Dag’ met de KNMG een congres, waarbij hij negen organisaties, waaronder GGZ Nederland, de NFU en de NVZ, verleidt om af te spreken alle ziekenhuizen en zorginstellingen rookvrij te maken.

Activistische inborst

Van de Graaf is een verbinder, maar ook een activist. Altijd geweest. In zijn studententijd
verzet hij zich tegen de sloop van het Anatomisch Museum in Groningen. Als netjes agenderen niets oplevert, maakt hij stampij en haalt hij de pers erbij. Die activistische inborst heeft hij van zijn opa en oma, Friese verzetsstrijders in de Tweede Wereldoorlog. “Ze zijn gemarteld door de Duitsers en hebben gevangen gezeten; mijn moeder is bijna in de gevangenis geboren. Maar ze bleven strijden tegen onrecht en opkomen voor de zwakkere.”

‘De zorgverzekeraar ziet roken als een ongezonde gewoonte en niet als een serieuze verslaving’

De strijd die Van de Graaf nu voert, is niet te vergelijken met die van zijn grootouders, maar ook hij komt op voor de zwakkere, voor mensen met een verslaving. Steeds vaker ziet hij in de klinieken van VNN tabaksverslaafden. “Huisartsen sturen ze vaker door, maar de zorg die wij verlenen aan rokers wordt niet vergoed”, zegt de verslavingsarts. “De zorgverzekeraar ziet roken als een ongezonde gewoonte en niet als een serieuze verslaving. Een heroïneverslaafde krijgt zo nodig heel dure zorg en alles wordt vergoed. Een tabaksverslaafde krijgt een cursus, een coach en een paar pleisters. Ik krijg zwangere vrouwen op mijn spreekuur die veertig sigaretten per dag roken, en die het niet lukt om te stoppen. Als ze dat kalenderjaar al een cursus hebben gehad, dan zegt de verzekeraar tegen hen: ‘Volgend jaar heb je recht op een nieuwe cursus. In de tussentijd hopen we maar dat je kind het overleeft.’ Ik moet listen verzinnen omdat mijn werk niet wordt betaald; ik help deze vrouwen van het roken af onder het mom van onderzoek. Dat kan natuurlijk niet.”

Daarom pleit Van de Graaf voor een ‘fatsoenlijke verslavingszorgketen voor rokers’, waar ook detox-klinieken onderdeel van uitmaken. “Voor wie dat nodig heeft. Met AVROTROS hebben we onlangs een experiment gedaan: vijftig zware rokers die wilden stoppen, hebben zich vijf dagen door ons laten ‘opsluiten’ in een kazerne om samen die eerste, meest moeilijke dagen door te komen. Dat had een enorm positief effect. Zo’n kliniek zou ik zelf wel willen beginnen.” In de voormalige villa van Rutger Hauer? Weer die lach in zijn ogen. “Daar had ik nog niet aan gedacht, maar dat zou wel fantastisch zijn.”

Curriculum vitae

Robert van de Graaf (1974) geboren in Heerenveen

  • 1996-2003 geneeskunde, Rijksuniversiteit Groningen
  • 2003-2013 aios plastische chirurgie, promotieonderzoek geschiedenis van de behandeling van aangezichtsverlammingen
  • 2014-2017 aios verslavingsgeneeskunde, Verslavingszorg Noord Nederland
  • 2015-2016 oprichter en voorzitter van de Junior Vereniging voor Verslavingsgeneeskunde
  • 2015 organisator VNN Congres Rook de zorg uit!
  • 2015-heden bestuurslid Vereniging voor Verslavingsgeneeskunde Nederland
  • 2015-heden promovendus op het thema rookvrije zorg (RUG)
  • 2016-heden mede-initiatiefnemer Ureterp Rookvrij
  • 2017-heden mede-initiatiefnemer Groningen Rookvrij
  • 2017 organisator Congres Maak de zorg rookvrij!
  • 2017-heden verslavingsarts, Verslavingszorg Noord Nederland
  • 2017-heden coördinator Rookvrije Verslavingszorg, Verslavingskunde Nederland

 

Delen