Angst zaaien als beleid

Waarom draagt het ‘Openbaar Ministerie’ (OM) deze naam. Wikipedia helpt mij uit de brand: ‘Traditioneel is het Openbaar Ministerie de hoogste hoeder van de openbare orde.’ Wat is beleid? Nogmaals Wikipedia: ‘Beleid is het stellen van doelen, middelen en een tijdpad in onderlinge samenhang. (…) Beleid is een term die op verschillende manieren wordt gebruikt. Zo staan beleid en praktijk vaak tegenover elkaar (willen versus kunnen).’

Ruim een jaar geleden vroegen Edwin Kreulen en Alwin Kuiken in het kader van een interview voor Trouw aan Rinus Otte, die toen twee jaar procureur-generaal was, of de aankondiging van maar liefst vier onderzoeken naar mogelijk strafbare euthanasie voortvloeide uit een nieuw beleid van het OM. ‘Ik ervaar het niet als breuk,’ antwoordde Otte. In de praktijk wordt echter wel degelijk een koerswijziging ervaren. Ziehier een fraai voorbeeld van hoe beleid en praktijk tegenover elkaar staan.

Is er nu wel of niet sprake van een koerswijziging?

Op 1 april 2002 trad de wet Toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding in werking. Euthanasie en hulp bij zelfdoding blijven strafbaar tenzij wordt voldaan aan alle zes zorgvuldigheidseisen in de betreffende wet. In vijftien jaar tijd constateren de Regionale toetsingscommissies dat zo’n negentig gevallen van euthanasie níet zorgvuldig zijn uitgevoerd. Deze worden alle onder de aandacht van het OM gebracht, maar het komt niet tot vervolging. Is er tegen deze achtergrond nu wel of geen sprake van een koerswijziging?

Otte gaf aan Kreulen en Kuiken een toelichting waarom het OM volgens hem geen nieuwe koers is gaan varen en toch vier onderzoeken is gestart: ‘We vinden bij deze zaken dat het erop lijkt dat er iets fout is gegaan, en dat willen we onderzoeken. Of dat ook daadwerkelijk leidt tot vervolging, dat weet ik nu nog echt niet. Het zijn bijzondere zaken.’ De Nationale ombudsman heeft voor dit soort uitlatingen, waarop topambtenaren patent hebben, een fraaie omschrijving: dit is een verklaring maar nog geen rechtvaardiging.

‘Een verklaring maar nog geen rechtvaardiging’

Het vervolg is bekend. Het OM lijkt er goed in geslaagd om angst te zaaien. Arme dokters, want onderhuids wordt hun handelen al steeds meer bepaald door angst om van protocollen en richtlijnen af te wijken, c.q. regels te overtreden. De ironie wil echter dat bij Otte zelf ook angst een rol speelt. In hetzelfde interview zegt hij immers: ‘We kennen een euthanasiepraktijk die zich in zeer hoog tempo uitbreidt*, er zijn veel meer zaken dan een paar jaar terug. (…) Wij denken dat het goed is vinger aan de pols te houden.’

Ik denk dat er nog iets béters is dan middels strafrechtelijk onderzoek ‘vinger aan de pols te houden’: onderzoeken en trachten te begrijpen waarom zich een ontwikkeling voordoet, die de procureur-generaal beangstigt. We hebben het immers niet over een criminele organisatie maar over dokters en patiënten, die serieus moeten worden genomen. En beiden maken onderdeel uit van een samenleving, waar – met dank aan de overheid – de zorg van de sokkel is getuimeld. Nederland verdient het allang niet meer om een verzorgingsstaat te worden genoemd. Ik vermoed dat allerlei ontwikkelingen – ook betreffende euthanasie en hulp bij zelfdoding – in dat kader moeten worden beschouwd.

** Uitgerekend in 2018 – het jaar waarin de vier onderzoeken naar mogelijk strafbare euthanasie werden gestart en waarin ook het interview plaats vond – daalde voor het eerst het aantal meldingen van euthanasie bij de Regionale Toetsingscommissies Euthanasie (RTE) naar 6126; in 2017 waren dat er nog 6585. Dat is respectievelijk 4,0 en 4,4 procent van het totale aantal sterfgevallen. Mede vanwege gebrek aan een andere verklaring is het niet ondenkbaar dat dit samenhangt met angst die door het OM is gegenereerd. Naar aanleiding van op 6 november 2018 gestelde Kamervragen vindt moment nader onderzoek plaats.