De dokter in de literatuur

Zorgprofessionals behoren tot de beroepsgroepen die relatief vaak in boeken opduiken. Dat heeft zo zijn redenen, betoogt Volkskrant-recensent Hans Bouman die een aantal van zijn favoriete, hedendaagse ‘doktersromans’ op een rij zette.

Tekst: Hans Bouman  Beeld: Shutterstock

Ongeveer halverwege de roman Nooit meer slapen laat Willem Frederik Hermans zijn verteller even stevig uit zijn rol vallen met een tirade over literatuur. Alle leesboeken gaan over hetzelfde, zo moppert die verteller, omdat schrijvers bang zijn dat hun lezers ze anders niet begrijpen. Vandaar dat zo veel boeken bevolkt worden door bijvoorbeeld medici. Dokter, dat is een beroep dat de lezers begrijpen! Denken ze. Hermans’ spreekbuis weet wel beter: dokters zijn in boeken dikwijls karikaturen.

Heeft Hermans gelijk? Natuurlijk zijn er plankenvol doktersromannetjes geschreven, bevolkt door knappe artsen en dolverliefde verpleegsters, die een geromantiseerd of zelfs ronduit karikaturaal beeld schetsen van de medische professie. Maar de literatuur kent ook meesterlijke boeken waarin een medisch professional een centrale rol speelt en waarin een realistisch beeld van de medische praktijk wordt geschetst. Al zoekt een romanschrijver natuurlijk eerder de crisissituaties op, dan de meer routineuze kanten van de professie.

Een hedendaagse schrijver met een bovengemiddeld grote belangstelling voor medische beroepen is John Irving, kleinzoon van een vermaard gynaecoloog en verloskundige. Hij portretteerde in zijn oeuvre meerdere medici (zie het kader hieronder), maar zijn indrukwekkendste zorgprofessional is wellicht verpleegkundige Jenny Fields. Zij is de moeder van T.S. Garp in de roman De wereld volgens Garp en je kunt argumenteren dat – de titel ten spijt – niet Garp maar Jenny de hoofdpersoon is van deze roman. Deze uitgesproken daadkrachtige verpleegkundige kiest bewust voor het partnerloze moederschap, inspireert miljoenen vrouwen met haar feministische autobiografie, sticht haar eigen vrouwenhospitaal en leidt de verkiezingscampagne van een feministische gouverneurskandidaat.

De wereld volgens Garp is een roman met een uitgesproken feministische moraal. Tijdens een publiek optreden in Nederland, enkele maanden geleden, constateerde Irving tot zijn verdriet dat de boodschap van zijn boek nog altijd pijnlijk actueel was.

Nazi-Duitsland

Een totaal ander aspect van de medische professie wordt belicht in De pijl van de tijd van Martin Amis, dat speelt in nazi-Duitsland. Hoofdpersoon is Odilo Unverdorben, die in Auschwitz een functie krijgt als assistent van Joseph Mengele en in het kader daarvan allerlei gruwelijke medische experimenten uitvoert.

De pijl van de tijd wordt in omgekeerde volgorde verteld: via de naoorlogse jaren belanden we in de kampen, waar joden tot leven komen in de gaskamers. Het wondermedicijn heet Zyklon B. Als de concentratiekampbewoners weer wat zijn aangesterkt, mogen ze hun gevangenispakken inruilen voor burgerkleding en worden ze naar de getto’s gereden. En dan, na een paar jaar, worden kampen en getto’s afgebroken, treedt de vrede in en lijkt het alsof er nooit iets is gebeurd.

De vertelwijze is meer dan een gimmick. Zoals Amis me ooit vertelde in een interview: “De Entlösung werd gepresenteerd als een gezondheidsoplossing. Het Jodendom was een ziekte. De nazi’s veranderden de arts in iemand die doodde in plaats van genas. Door mijn verhaal in chronologisch omgekeerde volgorde te vertellen, dramatiseer ik dat.”

In De weg naar Wellville van T.C. Boyle is de arts niemand minder dan John Harvey Kellogg, tegenwoordig vooral bekend als de uitvinder van de cornflakes, maar in het begin van de twintigste eeuw een vooraanstaand innovator op het gebied van de volksgezondheid. Kellogg propageerde abstinentie van onder meer vlees, alcohol, koffie, nicotine en seks, propageerde kost als protose, kumis en bonenpastabroodjes en beval radiumtherapie en sinusoïdale baden aan. Boyle’s beeld van Kellogg is redelijk genuanceerd: de medicus is zowel een compassievol gevoelsmens, iemand die 42 kinderen heeft geadopteerd en die zo goed mogelijk probeert op te voeden, als een arrogante fanaticus met blinde overtuigingen. Deze roman kent zijn karikaturale momenten, maar het is ook een verrukkelijke persiflage op de uitwassen van de gezondheidscultus in de westerse wereld, toen en nu.

In Publieke werken, dat speelt tegen het einde van de negentiende eeuw, schenkt Thomas Rosenboom de literatuur een mooi portret van een ambitieuze apotheker, gezegend met de naam Christof Anijs. Hij is de hoofpersoon van de in Hoogeveen gesitueerde verhaallijn van de roman (in de andere verhaallijn lezen we over zijn Amsterdamse neef Walter Vedder). Anijs mag zich graag gewichtig gedragen, waardoor hij door de Hoogeveense intelligentsia niet erg serieus wordt genomen. Bij de plaatselijke veenarbeiders staat hij echter in hoog aanzien. Tegenover hen gedraagt hij zich meer als arts dan als apotheker, wat hem op problemen met het medisch tuchtcollege komt te staan.

Rosenboom heeft zich bij het schrijven van zijn roman onder meer laten inspireren door het boekje Apotheek Radijs voor een gezond Hoogeveen van Anne Aalders, dat het verhaal vertelt van de historische apotheker Christoffer Radijs. Interessante overeenkomst: beide heren weigerden kordaat het vruchtafdrijvende middel zevenboom te verstrekken aan zwangere dames. Als die beweerden dat het voor de geit was, luidde Radijs’ schampere repliek: “Dan ga je maar na de veearts.”

Moreel ijkpunt

Een van de indrukwekkendste (én sympathiekste) portretten van een medicus in de hedendaagse literatuur is dat van neurochirurg Henry Perowne in Zaterdag van Ian McEwan. We volgen zijn gangen op zaterdag 15 februari 2003, als in Perowne’s woonplaats Londen een massademonstratie plaatsvindt tegen de dreigende Irak-oorlog. Het is niet gemakkelijk door-en-door fatsoenlijke personages interessant te maken, maar McEwan slaagt daar op glorieuze wijze in. Perowne is een moreel ijkpunt in een wereld vol morele verwarring. Zaterdag is doortrokken van het gevoel van voortdurend aanwezige dreiging, van kwetsbaarheid, zoals die de wereld sinds 11 september 2001 in zijn greep heeft.

Het begint ermee als Perowne midden in de nacht wakker wordt en een vliegtuig met brandende vleugel richting Heathrow beweegt. Een terroristische aanslag? Andere gebeurtenissen versterken de omineuze sfeer. Uiteindelijk zal een combinatie van een medische én een literaire ingreep het glorieuze slot van deze roman bewerkstelligen. Henry Perowne is iemand aan wie je je als zorgprofessional kunt spiegelen.