Fietsen langs forten

Veertig verdedigingswerken, alle met een eigen geschiedenis en soms met een verrassend nieuwe bestemming. Fietsjournalist Jessica de Korte verkende in het late voorjaar van 2020 de Waterlinie Fietsroute. Een historische slingertocht langs kanalen, rivieren en plassen.  

Tekst en beeld: Jessica de Korte

Daar komt hij aan, met een veer in zijn zonnehoed. De veerman van Woudrichem en Slot Loevestein dist in vlot tempo verhalen op. Zonder kop of staart, omdat de overtocht slechts een paar minuten duurt. Of we de blinde veerman Bastiaan Pippeling al kennen, die hier veertig jaar op en neer roeide? Die bracht de troepen altijd in een rechte lijn naar de kroeg, maar de terugvaart verliep minder lekker.

Verhalenvertellers worden naar onze forten, kastelen en vestingen gezogen als nachtvlinders die in het duister op lampen afvliegen. Nederland lag vanaf de zeventiende eeuw vol waterlinies met verdedigingswerken zodat, indien nodig, brede stroken land onder water gezet konden worden. Soldaten en paarden zakten dan weg in de modder, voor boten was het te ondiep.

De Waterlinie Fietsroute volgt de 85-kilometerslange Nieuwe Hollandse Waterlinie die van Pampus tot aan de Biesbosch liep en het westen van Nederland van 1815 tot 1940 beschermde. De Waterlinie is het grootste rijksmonument van Nederland en staat al een tijdje op de nominatie voor de Unesco Werelderfgoedlijst; een beslissing hierover is vanwege de coronacrisis uitgesteld.

Voor één euro

In een paar dagen tijd fiets ik langs veertig forten, zes vestigingen en twee kastelen. Niet zelden zijn de verdedigingswerken kleine natuurgebiedjes geworden waar gidsen – net zo praatgraag als de veerman – rondleidingen geven. 

Veel ondernemers kochten voor het symbolische bedrag van één euro een fort, als stoere huisvesting van een restaurant, B&B of kunstgalerie. Na zo’n bijzondere aankoop hingen de meesten al snel met hun neus in de geschiedenisboeken.

Ik snap dat verlangen wel, om het mysterie rondom zo’n bolwerk te willen ontrafelen. Ook op de fiets stijgt de spanning al snel bij het naderen van weer een nieuw fort. Soms zijn enkel een plukje hoge bomen of een paar woeste struiken zichtbaar waarachter, net als vroeger, de metersdikke muren schuilgaan.

In een tijd waarin huishoudens nog geen elektriciteit of stromend water hadden, bouwden landgenoten een ingenieus systeem met niet alleen militaire bouwwerken, maar ook sluizen, dijken, kaden en inundatiekanalen.

“Ik weet niet of je telefonisch bereikbaar wilt zijn, maar dat kun je hier vergeten”, lacht Violet van Aarssen, wanneer we in de vochtige kelder staan van het oostelijk van Gorinchem gelegen Fort Vuren. Net nog rende de eigenaar van restaurant De Fortwachterij met een vol dienblad over het terras, nu vertelt ze over de dagen na de Tweede Wereldoorlog. “Toen zaten hier vijfhonderd gevangenen, onder wie NSB’ers.”

De Waterlinie Fietsroute gaat langs diverse knooppunten en volgt nooit de kortste weg, maar voert vooral over rustige paden. Zo slinger ik langs kanalen, rivieren en plassen; stille getuigen van de oude verdedigingslinie aan wie we al dat water deels te danken hebben. 

Op de weggetjes langs de Gein en de Vecht overheerst het solitaire gevoel. Nauwelijks een tegenligger, enkel een ooievaar statig op zijn nest en een torenvalk die boven het weiland danst. Levendiger zijn de Loosdrechtse plassen, waar meer fietsers hun plekje opeisen.

Tijdens mijn tocht langs de forten merk ik dat ik steeds meer oog krijg voor het landschap waarin ze liggen. Langzaamaan bespeur ik de verdedigingswerken al van verre. Ik zie het aan de manier waarop bomen in het weiland staan, dicht bijeen, alsof ze koukleumend elkaars warmte opzoeken. Daar móet haast wel een fort achter liggen. Een enkele keer blokkeert een hek het zicht, daar hebben Natuurmonumenten of Staatsbosbeheer de regie.

Bouwstijlen

Door de verschillende bouwstijlen gaat het ook nooit vervelen. Vlakbij Utrecht ligt het pompeuze Fort bij Vechten, met zijn bomvrije kazerne, remises, wachtgebouwen, vijfhoekige binnenfort en hoge wal. Bijna lieflijk daarentegen oogt Fort Werk aan de Korte Uitweg (WKU) – net onder Houten – waar mensen met een afstand tot de maatschappij koffie serveren. Ik neem sierlijke bakstenen, groene luiken en gras op het dak waar.

Bij Fort Everdingen bleef men maar bouwen. Eerst de toren, en toen die niet meer voldeed, werd de gracht gedempt en kwam er een ring omheen. “De koele ruimtes zijn ideaal voor het rijpen van bier en voor blauwe kaas, mosterd en azijn”, vertelt voormalig fysiotherapeut Marco Lauret, die in het fort een bierbrouwerij begon. “Het water dat hier nog steeds op de oude manier wordt gefilterd, is geschikt om mee te brouwen.”

Niet veel later fiets ik langs betonnen bunkers. Als grijze piramides staan ze in de weilanden, waar hazen rennen en schapen gras herkauwen. Buizerds vinden de bunkers zo te zien een fijn uitzichtpunt. 

De Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft ervoor gezorgd dat een brede strook in het midden van ons land groen is gebleven. Als deze straks Unesco-werelderfgoed wordt, is één ding zeker: hier kunnen we nog lang blijven fietsen en luisteren naar verhalen.

De Waterlinie Fietsroute van 242 kilometer loopt, via knooppunten, van Abcoude naar Gorinchem. Naast de Nieuwe Hollandse Waterlinie doet de route ook een paar forten aan van de Stelling van Amsterdam, sinds 1996 Unesco-werelderfgoed. Een rondje waarin tevens forten van de Oude Hollandse Waterlinie zijn opgenomen, telt 373 kilometer. Routekaarten en gps-routes zijn te downloaden via waterliniefietsroute.nl. Daar vindt u ook een lijst van reisorganisaties die fietsvakanties (met bagagevervoer) aanbieden. In sommige forten kunt u slapen (o.a. Fort Bakkerskil, een sfeervolle B&B met slaapkamers in de oude remise, officierskamer, kruitkamer of ziekenboeg). Kamperen kan bij o.a. Fort Werk aan de Korte Uitweg en Fort Everdingen. Nederland had een heleboel waterlinies. Meer forten zien? Neem een kijkje op forten.nl. E.e.a. is onder voorbehoud van sluiting/beperkte openingstijden i.v.m. COVID.

Onlinelezing 

VvAA-leden kunnen met korting een onlinelezing bijwonen over de geschiedenis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, verzorgd door historica Saskia Poelman van de Vrije Academie. Voor meer info, zie VvAA Ledenvoordeel.

Delen