Geen doorsnee politicus

Dat Ursula von der Leyen een mooie professionele loopbaan wachtte, stond bij haar geboorte in 1958 eigenlijk al vast. Als dochter van een prominent Duits politicus deed ze in 1987 haar artsexamen, op weg naar een toekomst als gynaecoloog. In 1992 brak ze haar specialisme echter af. Tien jaar later koos ze voor de politiek. Als moeder van zeven kinderen en minister onder Angela Merkel maakte Von der Leyen zich vooral sterk voor het beter samengaan van moederschap en loopbaan. In november 2019 werd ze voorzitter van de Europese Commissie, de eerste vrouw én de eerste arts in die machtige positie. 

‘Frau von der Leyen – zwanger? U bent dus te lui om te werken?’ Ten overstaan van al haar collega’s leest een Oberarzt de jonge Assistenzärztin de les. Hij bevestigt hiermee wat Ursula von der Leyen intussen al een tijdlang ziet aankomen. Hier, op de afdeling vrouwengeneeskunde van de Medizinischen Hochschule Hannover, ligt niet haar toekomst.

Haar opleiding tot gynaecoloog breekt ze in 1992 voorgoed af, als ze voor vier jaar naar Californië vertrekt. Haar man, aankomend cardioloog Heiko von der Leyen, gaat aan Stanford University research naar gentherapie doen. Ursula is dan 34, huisvrouw en moeder – van uiteindelijk zeven kinderen. Vijftien jaar later, als Ursula von der Leyen minister is in het eerste kabinet van Angela Merkel, weerspreekt in de Frankfurter Allgemeine haar Oberarzt van toen dat hij die schofferende woorden ooit heeft gesproken. En trouwens, voegt een collega van hem hieraan toe, wie zou het in het Hannover van toen überhaupt hebben gewáágd zich zo te misdragen, tegenover uitgerekend de dochter van Ernst Albrecht!

Archeologie en economie

Wanneer Ursula Gertrud Albrecht op 8 oktober 1958 wordt geboren in Brussel, is haar vader topambtenaar bij de Europese Economische Gemeenschap, de voorloper van de Europese Unie. In 1971 keert Ernst Albrecht terug naar zijn Heimat, de deelstaat Nedersaksen, waar het gezin zich vestigt in een idyllisch gelegen landhuis bij Hannover. Albrecht gaat in de politiek en wordt in 1976 minister-president van Nedersaksen, voor de Christlich Demokratische Union (CDU). Hij zal dit tot 1990 blijven.

Bijna alles in de levensloop van de volwassen Ursula von der Leyen heeft aanwijsbare wortels in de gezins- en familiegeschiedenis die haar vormde. Politieke vaardigheden en slim omgaan met de media krijgt ze haar tienertijd lang van huis uit dagelijks mee. En de Albrechts zijn niet zomaar Nedersaksers, maar al generaties lang een prominent geslacht binnen de regionale hogere burgerij, met in de gelederen niet alleen succesvolle kooplui en invloedrijke bestuurders, maar ook gerenommeerde artsen.

Vanuit deze beschermde jeugd, in een sociaal stratum waar de gezinnen groot, welgesteld en harmonieus zijn en de huwelijken stabiel, en waar in het weekend graag op dressuurpaarden wordt gereden, is in 1976 Ursula’s eerste universitaire keuze: archeologie. Maar al snel switcht ze naar economie, om in 1980 alsnog te kiezen voor geneeskunde.

In 1987 doet ze haar artsexamen, het jaar waarin ook haar eerste kind wordt geboren, een jaar na haar huwelijk met Heiko. Ze gaat in Hannover aan de slag als arts-assistent. In 1991 promoveert ze, met een onderzoek naar het heilzame effect van warm baden in de aanloop naar een bevalling.

Dat ze bij haar uitleg over het afbreken van haar medische specialisatie de waarheid misschien wat in haar eigen richting boog, past bij het beeld van een – letterlijk – geboren politicus. Maar het conflict tussen loopbaan en moederschap was niet de enige muur waarop Ursula von der Leyen toen stuitte. Ook de gezagsverhoudingen waar ze zich op de lange weg naar de status van specialist nog jarenlang aan zou moeten onderwerpen, pasten niet bij haar persoon. Natuurlijk, blikt ze in 2005 terug: in een ziekenhuis moeten de beslislijnen helder zijn. Maar die rigide ‘Kultur der Anordnung und der diskussionslozen Ausführung’, daar kon ze zich niet in vinden.

Naar Berlijn

Als zij en Heiko in 1996 uit Amerika terugkeren naar Hannover, wordt Ursula nog wel eerst wetenschappelijk medewerker bij de afdeling Epidemiologie, Sozialmedizin und Gesundheidssystemforschung van de Hochschule. In 1999 behaalt ze de graad van master of public health, maar in 2002 zet ze ook hier een punt achter, en kiest voorgoed voor de politiek, als lid van haar vaders CDU.

De combinatie van haar daadkracht, haar aangeboren sociale charme en haar prestigieuze stamboom stuwt haar snel omhoog. Eerst in de plaatselijke gemeenteraad. Dan in het parlement van Nedersaksen, waar ze in 2003 minister van Sociale Zaken wordt. En dan twee jaar later naar Berlijn, waar Ursula von der Leyen, 45 jaar oud intussen, door Angela Merkel wordt benoemd als minister van Familie, Senioren, Frauen und Jugend.

‘Successen zijn er vooral op het front waar haar hart ligt: de combinatie moederschap en carrière’

In 2009 stapt ze over naar het ministerie van Arbeit und Soziales, waar ze tot 2013 blijft. Het zijn vooral die eerste acht jaren in Berlijn, op die twee opeenvolgende departementen, waar Ursula von der Leyen laat zien wie ze is, waar ze voor staat en wat ze kán. Een doorsnee-politicus is ze niet. Anders dan haar politieke chef en partijgenote Angela Merkel, met wie ze altijd wél goed overweg kan, is zij niet iemand van behoedzaamheid en compromis. Voor de troepen uitlopen, liefst zonder ruggespraak met wie dan ook, is haar natuurlijke modus operandi. De hierbij onvermijdelijk nederlagen neemt ze graag voor lief, zo lang er óók maar successen zijn.

Meer kinderdagverblijven

En successen zijn er zonder meer, vooral op het front dat haar persoonlijk het allermeest aan het hart gaat: die moeizame combinatie van moederschap en professionele carrière. Speerpunten in haar beleidsprogramma zijn daarom het fiscaal aftrekbaar maken van kosten van huishoudelijke ondersteuning, financiële steun aan jonge ouders en veel meer kinderdagverblijven. Hiermee botst ze met de gestaalde conservatieven binnen haar eigen CDU en binnen de Beierse zusterpartij CSU, voor wie het aanrecht nog steeds de natuurlijke bestemming voor de gehuwde vrouw is.

Ze krijgt ook kritiek van partijen van links, die er moeite mee hebben dat haar hervormingen vooral gunstig uitpakken voor mensen met hoge opleidingen en met het vooruitzicht van een hoog inkomen. Maar voor Von der Leyen zit hier juist de crux. Onder Duitslands hoger opgeleiden is de kinderloosheid onevenredig hoog, en dit verhindert een goed demografisch evenwicht. En als hoogopgeleide jonge vrouwen thuisblijven, is dat verspilling van maatschappelijk kapitaal.

Per saldo hebben haar hervormingen wezenlijk geholpen bij het moderniseren van de Duitse samenleving, beamen later ook Von der Leyens critici. Maar wat daarna volgt, is een ander verhaal.

Verwaarloosd en verouderd

In 2013 verhuist ze, in het derde kabinet-Merkel, naar het ministerie van Defensie. Daar wacht haar een probleemdossier zonder weerga. Het materieel van de Duitse strijdmacht is jarenlang rampzalig verwaarloosd en verouderd, door bureaucratische incompetentie, destructieve belangenstrijd en een cultuur van ongecontroleerd spenderen. Von der Leyen heeft die problemen niet veroorzaakt. Maar in haar zes jaren als minister van Defensie lukt het haar evenmin om ze echt aan te pakken. Het managen van een grote, weerbarstige organisatie als de Bundeswehr, met onder haar hoede bijna 200.000 mensen, is iets waar haar talenten noch haar eerdere professionele ervaring bij passen.

‘De Oekraïne-oorlog is het hoogste spel dat zij tot nu toe heeft moeten spelen’

Zichtbaar is dan ook haar opluchting als ze najaar 2019 wordt voorgedragen voor het voorzitterschap van de Europese Commissie, en daarna door het Europarlement met een kleine meerderheid wordt benoemd. Terug in haar geboortestad Brussel kan ze, met haar van kinds af aan vloeiende Engels en Frans, enthousiast aan de slag met het ideaal van een sterk Europa, dat ze van haar vader meekreeg.

Grote uitdagingen zijn er te over: de klimaatcrisis, de migratiedruk vanuit Afrika en Azië, de rechts-populistische machtsvorming in Oost-Europeselidstaten. Een jaar na haar aantreden komt hier een onvoorziene crisis bij. Het fiasco van een gezamenlijk-Europese inkoop van coronavaccins bewijst opnieuw dat logistiek management op megaschaal niet Von der Leyens sterke punt is. De oorlog in Oekraïne, en de rol hierin van de EU, biedt haar een serieuze herkansing. Het is zonder meer het hoogste spel dat zij tot nu toeheeft moeten spelen.