In het spoor van De Ploeg

Akkers, bomen, luchten en kerken in expressieve stijlen en furieuze kleuren. De kunstenaars van De Ploeg lieten zich inspireren door de ruimte en het licht van het open Groninger landschap. Via negen routes door Noord-, Oost- en Zuid-Groningen fietst u hen achterna.

Tekst: Annemarie Bergfeld

Foto: Annemarie Bergfeld

Op het doek Kerkje te Oostum zijn de bomen kaal. Toen Johan Dijkstra het tafereel in 1922 schilderde, zal het een winterse of vroege voorjaarse dag zijn geweest. Vandaag staan de essen en esdoorns vol in blad. De lucht is wél net zo blauw als op het schilderij, de bakstenen van ijzerhoudende Groninger klei van het kerkje zijn nog precies zo frisrood. Deze unieke tint heeft zelfs een eigen naam: Gronings Rood. Behalve kerken zijn ook boerderijen, zelfs complete Groninger dorpen, uit deze bakstenen opgetrokken. ‘Voor de sleutel vervoegen op nr. 19’ staat op een bordje naast de kerkdeur. Vandaag is dat niet nodig, de deur staat uitnodigend open. Er is niemand, de preekstoel heeft het rijk alleen. Met behulp van mijn telefoon en een QR-code beluister ik het gedicht Bakstain. De eerste regels luiden: Hou glènner of de zunne gluit, hou hellerder dat bakstain bluit! Volgens dichter Jan Boer zet de felle zon de rode bakstenen en helderwitte kozijnen van het kerkje op het doek van Dijkstra in bloei. 

Bloeiende bloemen, het is een niet onlogische associatie bij de schilderijen van De Ploeg, de kunstkring waar Johan Dijkstra deel van uitmaakte. In 1918 besloot een achttal jonge Groninger kunstenaars – architecten, beeldend kunstenaars, musici, maar vooral schilders – een vereniging op te richten. Ze waren ontevreden over wat de stad te bieden had op artistiek gebied, ze misten tentoonstellingen, lezingen over kunst en muziek, reuring. 

Foto: Annemarie Bergfeld

Als naam voor hun nieuwe kunstkring kozen ze ‘De Ploeg’. Zoals de akkers op het Hogeland ontgonnen en omgeploegd werden, zo wilden zij dat doen met het artistieke leven. De schilders lieten zich inspireren door Vincent van Gogh en Edvard Munch. Ze legden stadsscènes, kroegtaferelen en naakten vast, maar maakten naam met hun kleurrijke landschappen. Paarse paarden, dieproze boerderijen, oranje kleipaden, blauwe akkers: felle kleuren werden hét kenmerk van de kunstenaars van De Ploeg. En dat dankzij de Alpen. 

Ontmoeting met Kirchner

In 1920 moest medeoprichter Jan Wiegers op doktersadvies een jaar kuren in de frisse berg-lucht van Davos – dat lukte dankzij de financiële steun van zijn De Ploeg-vrienden. In de bergen ontmoette Wiegers de Duitse expressionist Ernst Ludwig Kirchner. De mannen raakten bevriend, schilderden samen en bleven contact houden. Na Wiegers raakten ook andere Ploegers als Johan Dijkstra, Jan Altink en Alida Pott besmet met het expressionistische virus dat Kirchner op hen overdroeg.

Onverharde kleipaden zijn nu een zeldzaamheid geworden in de provincie en ook de hoogbouw van Groningen-Stad domineerde de horizon nog niet toen Jan Altink bij Wierum Koopvrouw op landweg maakte en naast zijn Rode boerderij stonden in 1925 nog geen windmolen. 

Overigens pakken ze het met hun molens hier zo gek niet aan. De op een Groninger boerenerf ontwikkelde windmolens met hun bescheiden hoogte van 15 meter, groene mast en wieken van hout, voegen zich iets beter naar het landschap. En ze zijn populair bij de boeren, ze schieten de kleigrond uit. 

Foto: shutterstock

Als ik bij Aduarderzijl sta – dit moet wel de mooiste sluis van Groningen zijn – kan ik me voorstellen dat ik zie wat de schilders een eeuw geleden zagen. Het blauwe Reitdiep meandert, groene weides strekken zich naar verre verten uit, de witte sluiswachterswoning blinkt in de zon, twee koeien liggen loom op de dijk. Toen de boogbrug over de sluis in 1914 vervangen moest worden, betaalde strokartonfabriek De Halm in Hoogkerk een deel van de kosten zodat schepen met hun hoge ladingen stro er nog steeds onderdoor konden varen, het Aduarderdiep op. Nu is het een felgele kano die tussen de geopende sluisdeuren doorglijdt, twee fietsers in rood stappen even af. Naast het schilderij van Hendrik Werkman dat op het infobord bij de sluis te zien is, staat te lezen hoeveel de De Ploeg-man van het Groninger land hield. Zondag maakten wij een fietstocht van 80 km door het onvolprezen Noorden langs de rand van de provincie. Op zoo’n dag doe ik weer heel wat indrukken op die te gelegener tijd omgewerkt weer tevoorschijn komen.

Op de naastgelegen Allersmaborg zijn de bomen een eeuw hoger gegroeid en is er een‘little free library’ tussen de fruitbomen geplant. Maar ook hier is het niet moeilijk om een gevoel van tijdloosheid op te roepen. Bij de geopende brug in Garnwerd is het weer hedendaags gezellig. Een lange sliert motorbootjes passeert, wachtende fietsers en Pieterpadlopers (te herkennen aan de serieuze rugzakken) voeren geanimeerde gesprekken, aan de overkant zitten de terrassen van Garnwerd aan Zee en Café Hammingh (sinds 1876) vol.

Wilt u na het lezen van dit artikel nog weer weten, meldt u aan voor de onlinelezing van kunsthistorica Margaret Breuking

En verder fiets ik, De Ploegers achterna. Langs goudgele graanakkers, witte aardappelplanten en het paars van het harig wilgenroosje dat overvloedig langs de slootranden bloeit. De lucht is nog steeds blauw, de weilanden groen en de dorpen Gronings Rood. Kleurrijk is Groningen op de kunstwerken van De Ploeg, kleurrijk is het ook in het echte leven van vandaag.

Foto: Annemarie Bergfeld

• Negen (e)biketrajecten voeren door landschappen die de Ploegers inspireerden en langs locaties waar zij hun sporen (architectuur/monumentale kunst) achterlieten. Onderweg geven infozuilen en QR-codes meer informatie. De routes overlappen deels met de Hotspotsfietsroute (42 km) met 24 replica’s van Ploegwerken op de plek waar ze (mogelijk) werden geschilderd. Download de gratis RoutAbel route-app op inhetspoorvandeploeg.nl.
• In de vaste collectie toont het Groninger Museum (ook startpunt van de routes) verschillende Ploeg-werken. T/m 31 oktober 2021 is er extra aandacht voor Alida Pott, het eerste ‘dameslid’ van de kunstkring. groningermuseum.nl
• Van 8 t/m 23 oktober wordt Alida Pott geëerd met een theatervoorstelling in het kerkje van Oostum. alidapott.nl
• De tentoonstelling Met Verve is gewijd aan de werken van het relatief onbekende Ploeg-lid Henk Melgers. T/m 31 oktober, in Borg Verhildersum in Leens. verhildersum.nl

Delen