Moreel kompas

Citaat uit het artikel ‘Zonder moreel kompas zijn we stuurloos’ van huisarts Jacques de Milliano, gepubliceerd in Medisch Contact van 1 april 2022:

“De individuele menselijke geaardheid van hebzucht en genotsstreven en het neoliberalisme met de belofte van grenzeloze groei en consumptie jagen elkaar op in een eindeloze en vernietigende spiraal.”

Als gymnasiast bestond mijn leven ook ’s zaterdags vooral uit school, huiswerk, eten en slapen. Wanneer ik heel af en toe televisie zat te kijken, vroeg vader licht geïrriteerd of ik niets te doen had. Onze eigen kinderen konden op hun eigen slaapkamer televisiekijken. Van die mogelijkheid werd ruimschoots gebruik gemaakt. Dat baarde mij weleens zorgen, maar ik vond het ongepast om hiervan iets te zeggen. Het ging immers om hún domein en daar had ik als vader niets te zoeken. Voordat onze kinderen op zichzelf gingen wonen, trof ik hen regelmatig voor de televisie druk in de weer met hun mobieltje: ‘multitasken’. Tijden en daarmee normen veranderen! Wanneer ik tegenwoordig zelf naar het NOS-journaal van 20.00 uur kijk, ligt mijn mobieltje altijd binnen handbereik.

‘Het hele betoog van De Milliano rolt over je heen als een hartenkreet, waarmee je het moeilijk oneens kunt zijn’

Ik citeer het vervolg van het artikel:

“Elke dag in mijn spreekkamer zie ik het gevolg: de uitgeputte patiënt. Zijn sociale-media-knop staat continu aan, zijn verslaving aan consumptie doet hem nog harder hollen en de prestatiemaatschappij van ‘het kan altijd nog meer en nog beter’ perst het laatste restje vitaliteit uit zijn hersenen. Depressies, burn-outklachten, angststoornissen, middelenverslaving, slapeloosheid, gameverslaving – met name bij jongeren – en lichamelijke ziekten door stress vullen tegenwoordig mijn spreekuren.”

De Nederlandse artseneed bestaat uit drie alinea’s van respectievelijk 2, 4 en 5 zinnen. In de eerste twee alinea’s ligt het accent op de arts-patiëntrelatie en in de laatste alinea op verantwoordelijkheid die elke dokter jegens de samenleving heeft. Maar volgens mij is slechts een select groepje artsen zich hiervan écht bewust. Dat Jacques de Milliano hiertoe behoort, zal niemand verbazen: hij is immers de oprichter van Artsen zonder Grenzen. Zijn initiatief en soortgelijke initiatieven komen zoals hij zelf ook schrijft voort “uit solidariteit voor kwetsbare mensen en zorg voor het milieu” maar toch is er sprake van een ‘fundamenteel probleem’:

“Ze slaan geen deuk in een pakje boter als hun opdracht rechtstreeks de persoonlijke levenssfeer van hun achterban raakt. Wel geld geven aan het Rode Kruis, maar geen vluchtelingenopvang in óns dorp; wel lid van Greenpeace, maar mijn stedentrip per vliegtuig moet wel gewoon kunnen doorgaan. En voor de vluchtelingen in mensonterende omstandigheden op de Griekse eilanden is onze eigen herberg al jaren vol.”

Het hele betoog van De Milliano rolt over je heen als een hartenkreet, waarmee je het moeilijk oneens kunt zijn. Mijn eerste reactie was: wat moet dat worden met mijn inmiddels volwassen kinderen en vooral ook met de jongste generatie artsen om nog maar te zwijgen over volgende generaties? Vervolgens kwam het besef, dat ik mijzelf ook door deze ontwikkelingen heb laten meeslepen en dat ik hiervoor als ouder misschien wel medeverantwoordelijk ben. Het zal bepaald niet gemakkelijk zijn om aan deze trend te ontkomen. En wanneer het mij al niet lukt, moet ik dit dan van anderen, die helemaal worden meegezogen, wel verwachten?

“Zonder moreel kompas zijn we stuurloos” luidt de wel erg logische titel van het artikel. “Wie stopt deze waanzin”, vraagt De Milliano zich aan het eind van zijn publicatie af. Vermoedelijk zijn de meeste mensen zich goed bewust van de heersende moraal. Deze verandert in de tijd, is gekoppeld aan waar men woont en gebonden aan de groep(en) waartoe men behoort. De heersende moraal fungeert als input van buitenaf: zó dienen wij ons te gedragen. Maar lang niet iedereen houdt zich hieraan. Wat betreft ons daadwerkelijke gedrag laten we ons vooral leiden door ons moreel kompas. Dat zit ín ons en komt ter sprake wanneer wij verantwoording over ons handelen moeten afleggen. Niemand zal de ‘waanzin’, waarover De Milliano schrijft, stoppen. Maar ieder van ons kan – wanneer het erop aankomt – wel van binnenuit een eígen koers bepalen, zelfs dwars tegen de heersende moraal in.

April is de maand van de filosofie. Wie meer wil weten over de heersende moraal versus de eigen (innerlijke) verantwoordelijkheid, en over datgene wat hieraan ten grondslag ligt, kan te rade gaan bij de Deense filosoof Søren Kierkegaard (1813-1855).