Psychische hulp in Midden-Afrika

Psychiater Amy Besamusca – ‘Door de mensen en hun kracht was ik om’

De Nederlandse psychiater Amy Besamusca werkt de helft van het jaar in eigen land en de andere helft in het Grote Merengebied in Midden-Afrika. Die regio, waartoe Burundi en Rwanda behoren, kent een recent verleden van uiterst bloedige conflicten. Voor de vele getraumatiseerde inwoners is een groot tekort aan psychische hulp: “Er zijn twee psychiaters op elf miljoen mensen.”

Tekst: Wout de Bruijne | Beeld: De Beeldredaktie/ Sander Koning

De telefoonverbinding die wij voor dit interview hebben met Burundi in Afrika is kraakhelder. Althans, van hier naar daar, want Amy Besamusca (66) heeft vanuit haar woning in een dorpje, vlak bij hoofdstad Bujumbura wél ruis op de lijn. “Verbindingen liggen er geregeld uit. Ik heb bewust verschillende providers voor telefoon en internet, als het ene netwerk niet werkt, kun je het andere proberen.”

De psychiater – ‘Besamusca is een Utrechtse naam’ – houdt van haar werk en wil nog lang niet met pensioen. “Zolang ik me goed voel, ga ik door”, klinkt het strijdbaar. De helft van het jaar woont ze bij haar man in Hilversum en neemt ze waar bij verschillende instellingen in ons land. De andere helft, verdeeld over drie keer twee maanden, is ze in het Grote Merengebied in Midden-Afrika. Daar werkt de psychiater in diverse provincies, maar het vaakst is ze te vinden in het Centre Neuropsychiatrique de Kamenge in Bujumbura. Het is het enige ziekenhuis met psychiatrische zorg in Burundi, een land dat niet bepaald rijkelijk is bedeeld met hulpverlening in de geestelijke gezondheidszorg. Besamusca: “Het is hier voor een arts niet mogelijk zich te specialiseren tot psychiater. In Nederland zijn minstens 3700 psychiaters, hier twee op elf miljoen inwoners.”

Als we haar spreken, heeft ze het ochtendspreekuur in het ziekenhuis er net op zitten. Ze had in vier uur tijd 24 patiënten. “Men spreekt hier Frans en Kirundi, een prachtige en raadselachtige taal. Frans spreek ik zonder probleem, het Kirundi spreek ik een beetje, maar het is belangrijker om de gebruiken en de lichaamstaal te beheersen en dat lukt prima. En het zijn overigens niet allemaal patiënten met psychoses of trauma’s hoor, er is ook veel epilepsie bij. Dat valt hier onder psychiatrie en komt veel voor door geboortetrauma’s, genetische invloeden en infecties, maar onder meer ook door slecht bereid vlees.”

De toevoeging van epileptische patiënten aan de geestelijke gezondheidszorg en het grote gebrek aan psychiaters zijn overigens niet de enige oorzaken van de rijen voor de spreekkamer. De gewelddadige geschiedenis van de landen in het Grote Merengebied, waartoe ook Rwanda en Congo behoren, heeft voor veel materiële, lichamelijke en geestelijke schade gezorgd. “En het een staat meestal niet los van het ander”, zegt Amy Besamusca. “De etnische genocide onder Hutu’s en Tutsi’s en andere regionale conflicten hebben vanaf de jaren negentig meer dan een miljoen doden, gewonden, maar ook vluchtelingen tot gevolg gehad. Nu het de laatste jaren rustiger is, keren de vluchtelingen terug uit omringende landen. Maar hun landbouwgrondjes zijn inmiddels ingepikt of herverdeeld en zij moeten op zoek naar alternatief levensonderhoud. Ook dat veroorzaakt veel geestelijke nood.”

‘Als je de dweil op een bepaalde manier neerlegt, loopt het water toch in de goede emmer’

Uiteraard zijn één psychiatrisch ziekenhuis en twee psychiaters ruim onvoldoende in een land zo groot als België waar zo veel beschadigde mensen wonen. Maar van de uitdrukking ‘dweilen met de kraan open’ wil Amy Besamusca niet horen. “Als je de dweil op een bepaalde manier neerlegt, loopt het water toch in de goede emmer.”

Daarom richten haar taken zich ook op het doorgeven van kennis aan algemene artsen, die ‘gelukkig veel belangstelling hebben voor het vak’. “We trainen met WHO-methodes basisartsen en verpleegkundigen in diagnostiek en eenvoudige behandelingen. Met twaalf daarvoor opgeleide leraren doen we scholingen in de provincies voor groepen van zo’n 50 deelnemers. En die trekken op hun beurt door de dorpjes met informatie over geestelijke gezondheidszorg.”

Een gevolg van de voorlichting is volgens Besamusca dat men minder naar traditionele genezers gaat. “Ziekten worden hier veroorzaakt door boze geesten, die je straffen voor je tekortschietende eerbetoon aan je voorouders. Of juist voor de dingen die je hebt gedaan. En hulp zoek je bij een genezer die van de geesten weet. Maar naar mijn mening genees je daarmee geen geelzucht of psychose.”

Toch waakt de Besamusca ervoor de patiënten haar zienswijze op te dringen en hun tradities te veroordelen. “Ik kom sinds 2007 jaarlijks in Afrika en heb kennis over de verschillende culturen en tradities opgebouwd. Ik gebruik dat om onder de aandacht te brengen dat er ook een andere manier is om op zoek te gaan naar genezing. Dat lukt vaak en het levert mooie gesprekken op waar ik erg van kan genieten. En de gezondheidsverbeteringen maken indruk.”

‘Hulp zoek je bij een genezer die van de geesten weet’

Indrukwekkend noemt ze ook de veerkracht die zij vaak tegenkomt. “De recente geschiedenis is verschrikkelijk en de armoede is enorm. Veel somatische ziektebeelden gaan gepaard met psychiatrische co-morbiditeit, er is een hoge moeder- en kindersterfte en de gemiddelde levensverwachting haalt net de vijftig. Desondanks tonen de mensen zich van hun beste, meest optimistische en vriendelijkste kant. Dat stal mijn hart voor Afrika toen we ooit in Tanzania op gezinsvakantie waren. Ik had aanvankelijk niet zo veel met het continent, maar door de mensen en hun kracht was ik om. Ik wilde een gedeelte van mijn tijd daar werken en ben een opleiding bij Artsen zonder Grenzen gaan doen.”

Besamusca schreef daarover vier jaar geleden het boek Wij zijn allemaal nomaden. Afgelopen november verscheen Een goede geest bestaat niet*. Deze roman is gebaseerd op het levensverhaal van een Belgische Rwandees. “Hij is geen patiënt van mij, maar gaf mij toestemming om zijn traumatische belevenissen te reconstrueren. Over de persoonlijke consequenties van genocide is weinig diepgaand geschreven, ik wilde dat wél doen. De genocide in Rwanda begon 25 jaar geleden en vele Rwandezen, overal ter wereld, dragen hun angsten nog altijd onzichtbaar mee. Ze zijn in de steek gelaten door ons, het Westen. Ook de VN bleek dus geen goede geest.”

Dat de rust min of meer is weergekeerd in het Grote Merengebied, wil niet zeggen dat Amy Besamusca niet op haar tellen past. “Gemoedelijkheid en vriendelijkheid zijn terug, bijzonder na een genocide. Mensen steunen elkaar, moslims, christenen en animisten leven hier vredig naast elkaar. Maar nog niet zo heel lang geleden kon je buiten de gebaande paden binnen vijf minuten in de loop van een geweer kijken. Het maakt mij niet bang, maar ik ben ook niet levensmoe, dus ik neem geen risico’s.”

*Te bestellen via de site van Stichting Kennis zonder Grenzen, kenniszondergrenzen.nl De opbrengst gaat volledig naar de stichting.