Transparantie en vertrouwen

“Als je alleen maar op beheersing stuurt en alles transparant maakt terwijl dat ten koste gaat van intrinsiek vertrouwen, schiet je daar netto niks mee op.”

Deze wijze woorden komen uit de mond van de Nijmeegse hoogleraar Steven Hijink, die in november 2018 een oratie over vertrouwen en transparantie hield (zie Spotlight, vanaf pagina 13). De eerlijkheid gebiedt om hier direct aan toe te voegen dat deze oratie over jaarrekeningenrecht gaat, een ver-van-mijn-bed-show voor artsen en andere hulpverleners. Maar het onderwerp zet wel aan tot denken: hoe verhouden zich in de zorg vertrouwen en transparantie tot elkaar?

Maar eerst even een tussenstapje naar de voedingsmiddelensector. Na een schrijnende reeks schandalen probeert deze sector met ‘radicale transparantie’ het consumentenvertrouwen te herstellen. Krachtens de EU-verordening 1169/2011 moet op alle voedingsmiddelen informatie staan over onder meer de ingrediënten en voedingswaarde. Maar hoeveel mensen zouden hun vertrouwen in voedingsmiddelen baseren op wat er in kleine lettertjes op het etiket staat? Niemand zal het nut van deze zogenaamde wettelijke transparantie ontkennen maar ik betwijfel of de gemiddelde Nederlander überhaupt deze informatie begrijpt en juist interpreteert. Niet zonder reden zijn er daarom allerlei ‘hulpmiddelen’ zoals keurmerken, keuzelogo’s en wat al niet meer in het leven geroepen.

Hoe verhouden zich in de zorg vertrouwen en transparantie tot elkaar?

De transparantie van een chirurg die tot in details uitlegt wat hij gaat doen, zal het vertrouwen van een patiënt die hier niets van begrijpt niet vergroten.

Een goed arts moet in twee opzichten vertrouwen genieten: hij moet deskundig én integer zijn. Beide vormen van vertrouwen staan los van elkaar: een dokter die ruiterlijk gemaakte fouten toegeeft zal integer overkomen, terwijl daardoor zijn deskundigheid juist in twijfel kan worden getrokken. Voor veel operaties zijn er meerdere chirurgische mogelijkheden, terwijl elke chirurg zich bovendien bekwaamt in eigen technieken. In het kader van goede zorg is het streven naar alsmaar meer transparantie van zeer beperkte waarde. Het geeft een schijnzekerheid.

Kortgeleden viel mijn oog op een uitstekend artikel over het onderwijs met als titel Transparantie wekt vertrouwen: Een citaat:

“Docenten worden geacht plaats te nemen in een glazen huis van waaruit hun werk en ontwikkelingen transparant worden gemaakt – controleerbaar en disciplineerbaar. Rapportages, handelingsplannen, test- en toetsresultaten, leerlingvolgsystemen, protocollen, prestatie-indicatoren – een waar administratief circus speelt zich af binnen het panopticum van de verantwoording. Een dergelijke transparantie staat op gespannen voet met het persoonlijke vertrouwen in de professional.”

Geldt datzelfde ook niet voor de zorg?

Voor zowel het onderwijs als de zorgsector geldt dat de door de overheid (en bij de zorg ook door zorgverzekeraars) afgedwongen transparantie vaak 1) niet kán worden gegeven, 2) niet zinvol is, en 3) zelfs averechts kan uitwerken. Het geheim van een goede dokter of een goede docent is de gave om een complexe situatie die per persoon verschilt goed te hanteren; dit kún je simpelweg niet in woorden uitdrukken. De parameters die worden gebruikt om via afgedwongen transparantie grip te krijgen op de werkvloer, doen op geen enkele wijze recht aan de praktijk. Het is verspilde energie, die dwingt tot ‘creatieve’ oplossingen om een zo gewenst mogelijk beeld te scheppen. Deze eis tot transparantie leidt tot demotivatie. Mensen raken lamgeslagen!    

De parameters die worden gebruikt om via afgedwongen transparantie grip te krijgen op de werkvloer, doen op geen enkele wijze recht aan de praktijk

De containerbegrippen transparantie en vertrouwen worden vaak op één manier geïnterpreteerd: wie open en eerlijk is, kan rekenen op vertrouwen. Zo simpel is het echter niet. Ieder van ons kent mensen die wij vertrouwen. Dat persoonlijke vertrouwen is gebaseerd op ervaring en niet te herleiden tot een mate van transparantie. Daarnaast gaan we er – terecht of niet terecht – uit van een algemeen vertrouwen in bepaalde instituties en beroepsgroepen. Hierbinnen moet ervoor worden gewaakt dat dit vertrouwen niet wordt beschaamd. In dit kader is transparantie belangrijk maar de reikwijdte hiervan is beperkt. Vooral dat persoonlijke en algemene vertrouwen zijn in ons leven van existentieel belang. In relatie hiermee wordt het belang van transparantie zwaar overschat. Onze overheid heeft in dit opzicht wat betreft de zorgsector op het verkeerde paard gewed!

Delen