Van Gogh en Raspail
Het stilleven Bord met uien, dat Vincent van Gogh (1853-1890) in 1889 kort na zijn ziekenhuisopname schilderde, vertoont een duidelijke gelijkenis met het iets grotere Stilleven met uien van Paul Cézanne (1839-1906), dat tussen 1896 en 1898 – dus een aantal jaren later – is gemaakt. Het witte bord met uien bevindt zich echter bij Van Gogh niet – zoals bij het werk van Cézanne – op de rechterhoek van de tafel, maar staat keurig in het midden. Rechts vooraan figureert op Bord met uien een enveloppe – waarom is deze omgekeerd geschilderd? – met hierachter rechts van het bord een klein dik boek.
Hiervan zijn het tweede deel van de in hoofdletters geschreven titel – DE LA SANTÉ – en de naam van de auteur – F. V. RASPAIL – duidelijk leesbaar. Hoelang zal de schilder met dit schilderij bezig zijn geweest: een dagdeel? Hoe dan ook was Van Gogh geen man voor priegelwerk. De volledige titel van het boek zoals deze in het echt op de titelpagina wordt vermeld luidt: Manuel Annuaire de la Santé (het woordje ‘Annuaire’ kan nog wel op het schilderwerk worden ontcijferd). Het boek werd geschreven door F.-V. Raspail, voluit François-Vincent Raspail (1794-1878). Deze medische almanak was bij een breed publiek ongekend populair.
Zelf beschik ik over de 38ste – ‘aanzienlijk uitgebreide’ – editie uit 1884. Wie deze – zes jaar na de dood van de auteur verschenen – editie heeft aangevuld wordt niet in het boek vermeld. Uit welk jaar de editie van het boek op Bord met uien komt, is ook onbekend, want op de plek waar – direct onder de titel – vetgedrukt het jaartal zou moeten staan, heeft Van Gogh het zich gemakkelijk gemaakt door hier drie rijen streepjes te schilderen.
Natuurlijk moet ik opletten met speculaties, maar het lijkt alsof de schilder de titelpagina uit het boek heeft gescheurd en op de omslag heeft gelegd. Ook komt het op mij over dat de schilder een poging heeft gedaan om het geheel weer te geven, maar toen dit niet lukte een ui op de onderste helft heeft gelegd. Waarom leg je anders een ui op een boek(pagina)? Nu gebiedt de eerlijkheid om te vermelden dat op de onderste helft van de titelpagina van mijn exemplaar een tamelijk ingewikkelde, lastig na te schilderen figuur staat. Het lijkt wel de opstelling van een scheikundige proef.
Een vergiftiging met kamfer behoort tot één van de vele gesuggereerde oorzaken van de geestelijke achteruitgang van Van Gogh
François-Vincent Raspail geldt als de vader van de histochemie, een wetenschap die zich beweegt tussen de scheikunde en weefselleer. Dit zou mogelijk het embleem kunnen verklaren. Iets medisch zou problemen kunnen veroorzaken want de auteur was weliswaar wetenschapper maar mocht geen geneeskunde uitoefenen. Toch lag in deze richting wel zijn hart, Hij wilde met name iets doen voor arme mensen. Raspail propageerde op grote schaal het zogenaamd door hem ontdekte kamfer, een stof uit hout van de – in Azië groeiende, altijd groene – kamferboom, als ideaal geneesmiddel tegen tal van aandoeningen. In zijn Manuel annuaire de la santé worden maar liefst 21 pagina’s aan kamfer gewijd met als één van de belangrijkste indicaties: slapeloosheid.
Op woensdag 9 januari 1889 – juist in de periode dat Bord met uien ontstaat – schrijft Vincent van Gogh vanuit Arles aan zijn broer Theo: “Het ERGSTE (waarmee ik kamp) is de slapeloosheid en de dokter heeft er nog niet met me over gesproken en ik heb het er ook nog niet met hem over gehad. Maar die ga ik zelf te lijf. Die slapeloosheid ga ik te lijf met een heel, heel sterke dosis kamfer in mijn kussen en mijn matras en als jij ooit niet zou kunnen slapen, dan kan ik je dat aanbevelen.” De naam van Raspail wordt hier niet expliciet genoemd, maar staat wel in de brief die Van Gogh op 3 februari 1889 aan Theo schrijft.
Een vergiftiging met kamfer kan onder meer tot epilepsie leiden en behoort tot één van de vele gesuggereerde oorzaken van de geestelijke achteruitgang van Van Gogh. De kamferbehandeling van Raspail stuitte op forse kritiek bij medici. In zijn boek drijft hij hier van zijn kant de spot mee. François-Vincent Raspail is altijd een man van grote ambities geweest, ook op politiek gebied. In 1848 stelde hij zich zelfs kandidaat voor het Franse presidentschap. Zijn naam is nog altijd verbonden met de grote boulevard die in Parijs van noord naar zuid drie arrondissementen doorkruist. En wanneer u in de Franse hoofdstad op het schitterende ‘Cimitière du Montparnasse’ even naar rust snakt moet u uitstappen op metrostation Raspail.
Op 9 oktober a.s. begint in het Van Gogh Museum te Amsterdam de expositie ‘Je liefhebbende Vincent’ waarin zijn mooiste brieven worden getoond in combinatie met zijn meesterwerken. De tentoonstelling duurt tot en met 10 januari 2021.
