Verguisd en bewonderd

Viroloog Didier Raoult roeit tegen de stroom in

Hij is dé pleitbezorger van chloroquine als medicijn tegen COVID-19, ziet er met zijn lange, grijze haren uit als een ouwe rocker en beweert stellig dat het coronavirus nu wel uit is gewoed. Wie is de gepassioneerde, maar omstreden Franse viroloog Didier Raoult?

Tekst: Eveline Bijlsma | Beeld: Hollandse Hoogte/Abaca Press

Het aantal besmettingen met COVID-19 daalt significant”, zegt Didier Raoult half april in een van zijn YouTube-filmpjes. De directeur van het Instituut voor Infectieziekten in Marseille zit achter zijn bureau en wijst met zijn rechterhand – de ring met het grote doodshoofd om zijn pink duidelijk zichtbaar – naar een aantal grafieken. “Het is mogelijk dat er binnen nu en een paar weken helemaal geen gevallen meer zijn.”

De viroloog heeft het in de video over de situatie in de Zuid-Franse havenstad, niet over heel Frankrijk. Maar ook daarmee gooit hij een steen in de vijver. Het duurt niet lang voordat de Regionale Gezondheidsautoriteit laat weten dat ‘het veel te vroeg is om een eventueel einde van de epidemie te voorspellen’ – Frankrijk is op dat moment één maand in lockdown en heeft nog eens vier weken te gaan. Ook volgens het Comité voor Samenwerkende Ziekenhuizen bagatelliseert Raoult de epidemie. “Nu denken mensen misschien wel dat ze volgend weekend weer op het strand kunnen gaan barbecueën, terwijl er een groot risico is op een tweede golf”, zegt een van de woordvoerders geïrriteerd tegen radiozender Europe 1.

Op dat moment is Frankrijk al verdeeld in Raoultiens en anti-Raoultiens, voor- en tegenstanders van de 68-jarige viroloog. Sinds het begin van de coronaepidemie behandelt hij zijn patiënten met een mix van hydroxychloroquine, een afgeleide van het malariamiddel chloroquine, en het antibioticum azithromycine. De professor zegt met de combinatie COVID-19 te kunnen genezen in het beginstadium van de ziekte.

Hij baseert zich op twee studies die hij zelf uitvoerde onder een groep van 24 en 80 patiënten aan wie hij het middel gaf. In beide onderzoeken was bij ruim driekwart van de patienten de hoeveelheid virus in het lichaam na zes tot tien dagen flink afgenomen.

Van verschillende kanten, zoals door de International Society of Antimicrobial Chemotherapy, wordt gewezen op de ondeugdelijke opzet van dit onderzoek.  Critici wijzen er bijvoorbeeld op dat zijn patiënten gemiddeld maar 44 jaar oud waren, dus mogelijk ook zonder medicatie beter waren geworden. Bovendien was er geen testgroep. Raoult vindt dat de uitkomsten overtuigend genoeg zijn om het geneesmiddel, waarvan alle bijwerkingen bekend zijn, veilig te gebruiken.

Bulldozermentaliteit

Rebels is Raoult altijd geweest. Hij wordt in 1952 geboren in Dakar in Senegal, negen jaar later keert het gezin – vader is legerarts, moeder verpleegkundige – terug naar Frankrijk. De familie vestigt zich in Marseille, waar Raoult op school niets klaarmaakt. Op zijn zestiende verlaat hij het klaslokaal om twee jaar op een vrachtschip te gaan werken. Bij terugkomst haalt de 18-jarige alsnog zijn middelbareschooldiploma en besluit hij geneeskunde te gaan studeren, de enige opleiding die zijn vader wil betalen. 

Ineens gaat het roer om: de opstandige leerling blijkt een briljant student. Na een postdoctorale opleiding in de Verenigde Staten keert de jonge arts terug naar Frankrijk.

De net afgestudeerde dokter heeft een bulldozermentaliteit. Binnen de kortste keren ontwikkelt hij zich tot expert op het gebied van rickettsia, een bacteriefamilie die onder andere tyfus veroorzaakt.

Op zijn 32ste opent hij een laboratorium voor onderzoek naar de micro-organismen; het lukt hem als eerste om ze te kweken. De ambitieuze wetenschapper ontdekt meerdere belangrijke virussen en bacteriën en maakt snel carrière. 

In 2010 krijgt hij de prestigieuze Grand Prix de l’Inserm, van het Franse Instituut voor Gezondheid en Medisch Onderzoek. Een jaar later wordt hij directeur van het Instituut voor Infectieziekten in Marseille. In 2016 ontvangt zijn centrum een bedrag van ruim 72 miljoen euro van de overheid, de grootste subsidie die in Frankrijk ooit werd uitgeloofd.

Raoult is een gepassioneerd onderzoeker. Volgens zijn studenten heeft hij het charisma van een generaal op het strijdveld en is hij ook in de weekenden in het lab te vinden. Hij heeft een harde kern van onderzoekers om zich heen; wetenschappers die al hun hele carrière bij hem in dienst zijn.

‘Raoult heeft bewondering voor autoritaire leiders als Napoleon en Vladimir Poutin’

Bij de uitreiking van de Grand Prix van het Inserm vertelt hij hoe belangrijk het is om plezier in je werk te hebben. “Het leukste aan dit werk is ontdekkingen doen, waarvoor je creatief en inventief moet zijn. Als je niets uitvindt, geen lol hebt, jezelf gaat herhalen of kijkt wat anderen doen, eindig je met een stropdas om in een of andere commissie.”

De professor mag het zelf naar zijn zin hebben op de labvloer, niet al zijn ondergeschikten delen dat sentiment. Meerdere (voormalige) medewerkers klapten tegen Franse media uit de school. Vaak anoniem, uit angst dat de invloedrijke viroloog hen het leven zuur zou maken. “Raoult heeft bewondering voor autoritaire leiders als Napoleon en Vladimir Poutin”, zegt ‘een vriend’ tegen de publieke omroep. Volgens een ander vernedert hij zijn mensen en is hij minachtend. In weekblad Le Point verhaalt ‘een wetenschapper’ over druk en pesterijen op de werkvloer. In 2017 onthult
de website Marsactu een anonieme brief van twaalf onderzoekers waarin zij klagen over de sfeer in het instituut. “We mogen alleen maar uitvoerend werk doen, onderzoeken die ons van bovenaf worden opgelegd. Zelfs als we weten dat het op niets uitloopt of niet bij de vraagstelling past.”

Een andere klacht van de werknemers van Raoult is dat zij geen rechten hebben als auteur als ze meeschrijven aan een onderzoek. De viroloog en zijn teams publiceren soms wel honderden artikelen per jaar. Collega’s vragen zich af of de arts al deze stukken wel heeft gelezen, laat staan of de studies aan alle voorwaarden voldoen. 

In 2006 komt aan het licht dat er in enkele publicaties grove fouten staan. Het wordt niet duidelijk of het om fraude gaat of dat de professor niet goed genoeg heeft opgelet. De American Society for Microbiology wil gedurende een jaar niets van hem publiceren.

Antisysteemheld

In Frankrijk is Raoult onder zijn fans een soort antisysteemheld geworden: hij roeit tegen de stroom in, komt voor de verandering eens niet uit Parijs en draagt een oplossing aan die door de elite wordt tegengehouden. Zelf wijst hij graag op de steun die hij kreeg van de Amerikaanse president Donald Trump, die zijn middel ‘een gift uit de hemel’ noemde. Trots gaf hij staatshoofd Emmanuel Macron, die zijn instituut tijdens de lockdown bezocht, een rondleiding.

Duidelijkheid komt er mogelijk pas met de resultaten van het internationale klinische onderzoek Discovery, dat op dit moment wordt uitgevoerd. Maar daar malen zijn fans niet om, vooral niet de harde kern in Marseille. Daar hangen spandoeken om hem te bedanken en claxonneren taxichauffeurs als hij voorbijrijdt. Een van zijn bewonderaars nam zelfs een lied op, met de welluidende tekst: ‘We houden van jou, al heb je niet zo’n knappe kop. Zet vooral door, want jouw medicijn is top’.

Eveline Bijlsma is correspondent in Parijs, onder meer voor De Telegraaf, Elsevier en BNR Nieuwsradio.