Zembla en het UMC Utrecht – een psychoanalyse

Onlangs, bij de opening van de Alex van Warmerdam expositie in het filmmuseum Eye, gebeurde het weer: “Wat is dat toch voor gedoe tussen Zembla en het UMC Utrecht?” vroeg een vriend. “Zijn jullie met elkaar getrouwd of zo?” Goede vraag, dacht ik – en wat moet je daar nu op antwoorden? Niet iets dat je even uitlegt bij experimentele beelden. Beter een blog, om in de toekomst naar te verwijzen.

Mijn ervaring met Zembla

Een jaar geleden (1 juni 2017) kwam ik werken bij het UMC Utrecht, in de hoedanigheid van voorzitter van de Divisie Hersenen – een van de tien van het ziekenhuis. Saillant detail is dat ik in het verleden meerdere keren heb samengewerkt met het programma Zembla. En laat nou uitgerekend datzelfde Zembla een nogal gespannen relatie met mijn nieuwe werkgever blijken te hebben.

Mijn eerste samenwerking met Zembla, en de persoon van Ton van der Ham, ging over het lekken van vertrouwelijke data van psychiatrische patiënten naar een stichting van de zorgverzekeraars, de zogenaamde Stichting Benchmark GGZ. In tegenstelling tot andere mediakanalen nam Zembla deze zaak al in een vroeg stadium (we praten 2014) serieus op en besteedde een aflevering aan de kwestie. Het was vintage Zembla: patiënten die vertelden hoe verbijsterd ze waren; een hoogleraar die de vloer aanveegde met de methode, en een geprikkelde woordvoerder van Zorgverzekeraars Nederland die zichtbaar ergens anders wilde zijn.

Het vraagt het journalistieke moed om in een vroeg stadium te gaan staan waar anderen nog niet durven te treden

Na deze aflevering reisde het Zembla-programma verder, op zoek naar nieuwe misstanden. Maar mede dankzij deze vroege media-aandacht groeide het initieel beperkte protest over een periode van 2-3 jaar uit tot een krachtig nationaal geluid, zodanig dat de minister in 2017 uiteindelijk moest erkennen dat dergelijke data niet zonder de expliciete toestemming van de patiënt kon worden verzameld. Het geheel werd stilgelegd.

Ik ben dus fan van Zembla en Ton van der Ham. Volgens mij vraagt het journalistieke moed om in een vroeg stadium te gaan staan waar anderen nog niet durven te treden. Zembla creëert momentum om logge, onverschillige en schijnbaar onaantastbare bestuurlijke zelfgenoegzaamheid aan de kaak te stellen. Ik ben sporadisch in contact gebleven met Ton van der Ham, via WhatsApp. Ook nu nog.

Zembla en UMC Utrecht

In 2014 werd het UMC Utrecht door Ton van der Ham en medewerkers bezocht. Het geheel was Zembla ten voeten uit: misstanden in de afdeling KNO, een heldere scheiding tussen de ‘goeden’ en de ‘slechten’, met als uitsmijter een arme woordvoerder wiens antwoorden zodanig werden gemonteerd dat er een effect ontstond van morele verlamming onder de strenge vragen van Zembla.

Het UMC Utrecht reageerde. Eerst was er ontkenning, daarna volgde zelfonderzoek en uiteindelijk ontstond een beweging richting transformatie. Toen ik in 2017 begon in het ziekenhuis was die al geruime tijd aan de gang en bepaald niet kosmetisch. Ik mocht meemaken hoe de gehele top van het UMC werd uitgenodigd om op zijn eigen baan te solliciteren, mede om een beoordeling op ontvankelijkheid voor de visie te ondergaan. Namelijk dat het gaat om samenwerken vanuit een natuurlijk besef dat de belangen van de patiënt voorop staan. En dat onderzoek doen erbij hoort, maar dan wel met een overtuigend verhaal over hoe dat op termijn iets bij gaat dragen.

UMC Utrecht: samen moeite doen om verschil te maken, betekenisvol bezig zijn en dat naar elkaar uitspreken

Dat is de visie. Daarnaast zijn er intensieve programma’s rond zaken als patiëntparticipatie, kwaliteit en veiligheid en slagvaardig besturen – hoe krijg je een huis van 12.000 mensen enigszins georganiseerd rond de taak? Maar de immateriële visie is wat mij betreft het belangrijkste. Want zoiets formuleren is één ding, het samen echt beleven en er naar handelen is een ander. Het kan alleen als je samen moeite doet om een team te vormen en te blijven – en dat leuk vindt. Ik ben iemand die als dat lukt daar een beetje een kick van krijgt – het is fijn om met een groep te werken die eensgezind streeft naar een hogere orde. En dit is wat ik in het UMC Utrecht heb aangetroffen en wat mij aanspreekt: samen moeite doen om verschil te maken, betekenisvol bezig zijn en dat naar elkaar uitspreken – de raad van bestuur voorop.

Terug naar Zembla. Want hoewel de uitzending van 2014 geheel verliep volgens vaste formule, was het vervolg atypisch. In plaats van verder te reizen, op zoek naar nieuwe horizonten, zoals bij het verhaal over datalekkage in de GGZ, bleef Zembla ‘hangen’ in het UMC Utrecht. Dat wil zeggen: er is sinds de bewuste uitzending in 2014 geen closure geweest. Integendeel: er volgden méér uitzendingen over het UMC Utrecht, het geluid bleef maar komen. Enkele weken terug zagen we zelfs een beeld van Ton van der Ham die door een paar bewakers uit het UMC Utrecht werd verwijderd. Er was wéér ‘iets’.

Waarom is er geen closure tussen Zembla en het UMC Utrecht

Het feit dat er anno 2018 nog steeds geen closure is in de Zembla-UMCU relatie fascineert mij. Sterker, het lijkt me een zaak die nieuwswaarde heeft. Wat is hier eigenlijk aan de hand?

Het levend houden van een Zembla-verhaal uit 2014 is om meerdere redenen problematisch. De energie van Zembla zit hem in de acute ontdekking van een éclatant onrecht dat roept om urgente correctie. Dat de nuance in een dergelijk j’accuse soms wat op de achtergrond raakt, nemen we op de koop toe. We zijn geneigd de rol van Zembla als judge, jury en executioner te accepteren omdat het proportioneel lijkt in relatie tot de misstand. Een soort snelrecht. Maar de Zembla-formule is niet geschikt om het acute verhaal een chronisch vervolg te geven over een periode van vier jaar. Want met de tijd ontstaat de nuance. De ‘good guys’ van de uitzending in 2014 blijken zelf hun donkere kanten te hebben; de ‘bad guys’ blijken ook waardevolle bijdragen te hebben geleverd. Het UMC Utrecht is anno 2018 een getransformeerde organisatie – mede dankzij Zembla.

Mijn verklaring voor het atypische beloop van Zembla in het UMC Utrecht ligt op het niveau van de betrekking. Dit is kwetsbaar, want subjectief. Maar dat is als shrink mijn vak.

Ik denk dat best gezegd mag worden dat het UMC Utrecht Ton van der Ham ook dank verschuldigd is

Ten eerste zou men zich kunnen afvragen in hoeverre UMC Utrecht voldoende heeft beleden dat de persoon van Ton van der Ham onlosmakelijk onderdeel is van het veranderverhaal van het ziekenhuis. Het programma stuitte in 2014 op echte issues en heeft de toen net aangetreden raad van bestuur geholpen om de initiële pijn en ontkenning om te zetten in momentum naar verandering ten goede. Ik denk dat best gezegd mag worden dat het UMC Utrecht Ton van der Ham ook dank verschuldigd is voor het uitvoeren van zijn journalistieke taak. Dus bij dezen.

Een tweede punt gaat over hoe het gevoel het gedrag kan sturen. In mijn contacten met Ton van der Ham merk ik dat het gevoel van onrecht jegens het UMC Utrecht van 2014 nog behoorlijk actief is. Om precies te zijn: zó actief dat closure ondenkbaar lijkt zolang de bestuursvoorzitter van het UMC Utrecht, die net was aangetreden toen Zembla losbarstte in 2014, nog in het zadel zit. Althans dat is mijn hypothese. Het onrechtgevoel van Ton van der Ham heb ik altijd beleefd als authentiek. Het is waar Zembla op drijft en waarom het in mijn ogen goede journalistiek is, ook al kun je kritiek hebben op de vorm. Maar in de persistentie van het onrechtgevoel jegens het UMC Utrecht van 2014 zit iets buitenproportioneels en anachronistisch, iets van een overwaardige emotie. Net zoals de wetenschapper die zijn hypothese niet wil opgeven, kan misschien ook de journalist soms iets levend willen houden dat voorbij is, om gevoelsredenen die in oorsprong zuiver waren, maar nu rationele grond missen.

Het onrechtgevoel van Ton van der Ham heb ik altijd beleefd als authentiek, maar in de persistentie daarvan jegens het UMC Utrecht  zit iets buitenproportioneels

En ja Ton, excuses voor het feit dat je recent onceremonieel werd verwijderd uit het UMC Utrecht. Onzin natuurlijk. Aan de andere kant weet ik dat je hierin ook een eigen aandeel had en dat je bovendien tegen een stootje kunt. Van mij mag je vrij in het ziekenhuis rondlopen en filmen wat je wilt – althans als de patiënten dat willen. Ik weet dat je een ex-medewerker die een appeltje te schillen heeft met de raad van bestuur niet gratuit zal laten leeglopen voor de camera – want dat is niet het soort journalistiek dat jij bedrijft.

Een suggestie voor de toekomst

Kortom, waar ik naar toe wil is het volgende: in het UMC Utrecht veranderverhaal zijn er redelijkerwijs ten minste twee partijen die lof verdienen. Ten eerste Ton van der Ham en de medewerkers van Zembla die het UMC Utrecht op een pijnlijke maar uiteindelijk waardevolle manier de weg hebben gewezen naar verandering. En ten tweede de mensen van het UMC Utrecht, inclusief de raad van bestuur, die deze verandering op bijzondere wijze vorm hebben gegeven.

Tijd voor closure.

Deze blog werd geschreven op persoonlijke titel

Delen