Moet je je schamen?

‘Mevrouw Jansen’ (45) is nu zo’n drie maanden bij mij in behandeling. Ik weet nog goed hoe ze de eerste keer binnenkwam voor het intakegesprek. Ze schaamde zich om naar de psycholoog te ‘moeten’ gaan. Ze had er, om in haar eerste woorden te spreken, een puinhoop van gemaakt. Maanden achter een stuk doorgewerkt, ondanks signalen en later duidelijke symptomen dat het niet meer ging.

Ze sliep slecht, stond strak gespannen in haar lijf, had allerlei kwalen en pijnen. Bij ieder pijntje of bultje was ze hypochondrisch angstig dat ze kanker had en haar einde nabij was. Ze was somberder en somberder geworden en haar huisarts verwees haar naar de psycholoog onder vermelding van ‘vermoeden van depressie’.

Gefaald had ze, om in haar woorden te spreken. Ze faalt als werknemer, want ze maakt steeds meer fouten. Ze faalt als partner en als moeder, want als ze thuis is, is ze moe of geïrriteerd of kan ze alleen nog maar huilen. Zij noemt het ‘janken’ en schaamt zich dood. ‘En nou moet ik ook nog naar de psycholoog’.

Zij noemt het ‘janken’ en schaamt zich dood. ‘En nou moet ik ook nog naar de psycholoog’

Schaamte in alle kleuren

Mevrouw Jansen is de enige niet die zich schaamt om naar de psycholoog te gaan. Ik ga al bijna veertig jaar mee als praktiserend psycholoog en nooit was er een tijd dat mensen zonder enige schaamte op intake kwamen.

Mijn beleving is dat de mate van schaamte en de vormen veranderen met de jaren. De angst om ‘gek te zijn’ wanneer je psychologische hulp nodig hebt, veranderde naar ‘ik weet dat ik niet gek ben, maar wat zullen anderen van me denken als ze weten dat ik in behandeling ben’.

Deze sociaal angstige variant van de schaamte maakte plaats voor de angst wat zo’n psycholoog allemaal met je zou kunnen uitspoken, de angst voor controleverlies en de schaamte voor vermeend dreigend verlies van autonomie. Inderdaad, alsof de psycholoog dwars door de clientèle heen zou kunnen kijken. 

Eigen schuld dikke bult

In deze tijd van totale maakbaarheid en de sociale etalages van bijvoorbeeld Facebook en Instagram,  lijkt de schaamte vooral te gaan over schaamte dat het leven jou niet zo leuk lukt en anderen wel. ‘Als je mentaal sterk bent, kun je kanker overwinnen’ of ‘als je een optimaal gezonde levensstijl bezigt, word je niet ziek’ of ‘als je je 100% inzet als ouder en alle pedagogische adviezen van Libelle tot Ouders van Nu tot je neemt, dan gaan je kinderen het maken in het leven’.

Tja. En dus, wanneer je de strijd tegen kanker verliest, heb je niet genoeg gevochten. Je kan niet ziek worden met een gezonde levensstijl, dus wanneer je ziek wordt, heb je iets niet goed gedaan. Eigen schuld, je moet je schamen. En hebben je kinderen problemen, dan heb je als ouder gefaald. Hadden we als ouders maar zoveel controle hè.

Moet je je schamen wanneer je ziek wordt? Moet je je schamen wanneer een totaal gezonde levensstijl je niet lukt? Of mag je dan hulp vragen?

En dus, wanneer je de strijd tegen kanker verliest, heb je niet genoeg gevochten

Mevrouw Jansen ontdekte dat haar schaamte angst is. Angst die samenhangt met haar geïdealiseerde zelfbeeld, haar streven naar perfectie, hetgeen weer voortkomt uit onveiligheid in haar hechtingsgeschiedenis. 

‘Jeroen’ ontdekte dat zijn schaamte sociale angst is, in context van een stagnerende identiteitsontwikkeling, een nog kwetsbaar zelfbeeld dat schril afsteekt bij zijn ‘window dressende’ leeftijdsgenoten. Zijn therapie zal gaan over contact maken met al zijn ambivalente emoties, met zijn disfunctionele cognities en uitnodiging tot sociale exposure. Hij zal gaan erkennen dat zijn overgelukkige leeftijdgenoten hun angsten bezweren met uitbundige plaatjes en etaleren van ‘alleen maar genieten’.

Waar zetten we als zorgverleners en maatschappij op in: op totale controle en preventie, schaamte inducerend?

Of zetten we in op goede en milde zorg, met niet-veroordelende luisterende aandacht voor het hoe en waarom achter de schaamte? Je kunt wel raden waar ik sta. Niks mis met preventie zolang het niet (kunnen) voldoen aan de leefregels niet leidt tot diskwalificatie maar tot hulp vragen. Moet je je schamen voor jezelf en om naar een psycholoog te gaan? Integendeel!

Therapie is de beste preventie voor nog veel erger.