De weg naar de hel

Nou, tot zover mijn hoop op het zegevieren van het verstand: de Engelsen hebben gekozen met hun hart, of liever, met hun bijna lege portemonnee. Met verbijstering constateerden we dat Boris Johnson hoogstwaarschijnlijk nooit de bedoeling had te winnen, maar ‘eervol’ te verliezen. De paniek in zijn ogen toen hij zijn overwinning kwam vieren ten overstaan van de pers sprak boekdelen. Gebluft en verloren. Helaas had hij voor zijn spelletje de toekomst van een paar generaties ingezet. Voer voor psychiaters.

Oh well, it’s all in the game, zeggen de Engelsen dan.

Bert Wagendorp gaf vorige week (column 2 juli, paywall) een aardig inkijkje in de ziel van de Engelse upper class: het vermogen om het leven (en de publieke zaak) tegelijk te kunnen zien als een serieuze zaak en een uitdagend spelletje. F. Scott Fitzgerald zei al: “The test of a first-rate intelligence is the ability to hold two opposed ideas in mind at the same time and still retain the ability to function.” Een citaat dat heel dicht in de buurt komt van Orwell’s doublethink, dat een veel duisterder doel dient.

“To know and not to know, to be conscious of complete truthfulness while telling carefully constructed lies, to hold simultaneously two opinions which cancelled out, knowing them to be contradictory and believing in both of them, to use logic against logic, to repudiate morality while laying claim to it, to believe that democracy was impossible and that the Party was the guardian of democracy, to forget whatever it was necessary to forget, then to draw it back into memory again at the moment when it was needed, and then promptly to forget it again.”

Een treffender beschrijving van de Brexiters ben ik nog niet tegengekomen (al komen de Shakespeare-pastiches over de vrouw van Michael Gove aardig in de buurt). De verleiding is groot hen allemaal af te doen als roekeloze types, verblind door hebzucht, ambitie, en egoïsme.

Het alternatief is misschien nog erger: misschien geloofden ze écht dat het doel de middelen heiligde. De schade is immens: de economie is zwaar beschadigd en de City, een belangrijke motor, zal mogelijk leeglopen. Academie en zorg, toch al zwaar geraakt door austerity, zullen harder getroffen worden door barrieres voor het vrije verkeer van mensen en verlies van Europese subsidies en samenwerking. Het bestand in Noord-Ierland komt zwaar onder druk te staan. Al deze risico’s en meer, waren bekend. De échte Brexiters (o.a. Gove en Farage) menen waarschijnlijk echt dat het land beter af is buiten Europa, en hebben dit alles over voor hun gedroomde soevereiniteit.

Het was geen toeval dat het filmpje hiernaast de afgelopen week op de sociale media de ronde deed. Van alle bedreigingen is het opsluiten in je eigen morele gelijk en je eigen waarheid, de wereld indelen in voor- en tegenstanders, misschien de gevaarlijkste. In het geval van de Brexiteers telde alleen het resultaat, of het nu ging om hun persoonlijke ambitie (Boris) of een enkelvoudig politie doel (Farage). Het idee: het doel heiligt de middelen, is een triomf van utilitarisme boven deugdenethiek. Iets waar we allemaal over kunnen struikelen, ook in de zorg.

Van alle bedreigingen is het opsluiten in je eigen morele gelijk misschien wel de gevaarlijkste

De beste clinici, zo weten we, zijn degenen die zowel de meeste hypotheses over pathogenese kunnen bedenken, als het meeste openstaan voor informatie die hun hypotheses kan falsifiëren. Dit kan een klassieke spanning opleveren: daadkracht versus (zelf)reflectie. Hoe sterk we ook geloven in onze principes, we mogen nooit blind of doof worden voor andere meningen. En we overschatten waarschijnlijk de mate waarin we echt luisteren naar de ander. Het verdient daarom aanbeveling om binnen de structuren die we hanteren voor klinisch debat (overdrachten, casuïstiek besprekingen) aandacht te hebben voor de ruimte die er is voor dissensus. Veiligheid, tijd, ruimte voor reflectie én ruimte voor oppositie, zowel op wetenschappelijk als moreel gebied, zijn cruciaal om de geesten vrij te houden. Vrijheid van geest: dat is nou wel iets om voor te strijden.

Dit had eigenlijk al het einde van dit blog moeten zijn, dat ik 5 juli schreef. En toen kwam het Chilcot rapport uit, en reageerde Tony Blair met precies die morele zelfverzekerdheid die hier beschreven wordt: hij zou het zo weer doen. De gevolgen van deze houding waren catastrofaal.