Een chimpansee aan het kruis
Denk even terug aan alle commotie over de spotprenten van de profeet Mohammed. Een Belgische hoogleraar* is van mening dat Jezus in een serie grootformaat houtskooltekeningen is afgebeeld als ‘uitgehongerde chimpansee’. De volgens hem godslasterlijke prenten zijn dan nota bene ook nog eens – wie haalt dat in godsnaam in zijn hoofd – bestemd voor in een kapel. Voor- en tegenstanders vliegen elkaar in de haren. En dan wil de heilige ironie dat de kunstwerken helemaal niet als spotprenten zijn bedoeld. Integendeel! Het gaat de kunstenaar om het verbeelden van lijden.
Deze strijd speelt zich af in 1920 en wordt tot in Rome uitgevochten. Het betreft de bekende Kruisweg van Luithagen (1919), gemaakt door Albert Servaes (1883-1966). De kerkelijke autoriteiten zijn onverbiddelijk. Op vrijdag 25 maart 1921 wordt de serie uit de kloosterkapel verwijderd. Deze datum is bewust uitgekozen door de Nederlandse pater en hoogleraar Titus Brandsma, die in 1942 in het concentratiekamp Dachau om het leven zou komen. Het is dan namelijk Goede Vrijdag, de dag waarop de kruisweg – het passieverhaal van de veroordeling tot de kruisdood van Jezus, verbeeld in veertien staties – centraal staat.
Deze lijdensweg van Jezus vormt sinds 2011 ook de rode lijn in The Passion. Onlangs vroeg een 25-jarige student mij ‘waarover dat verhaal eigenlijk gaat’. De secularisatie is niet zonder gevolgen!
Bij de omstreden kruisweg van de Belgische kunstenaar begon het met een vroege voorganger van The Passion: een – in opdracht van een voordrachtskunstenaar – geschreven tekst, waarin de dramatische momenten van het lijdensverhaal voor het effectbejag extra stevig werden aangezet. Voor een bundel met de Franse vertaling hiervan maakte Servaes zes tekeningen. Een zekere pater Jeroom werd hierdoor zo geraakt dat deze hem de opdracht gaf om in dezelfde stijl een kruisweg te maken. Nog geen maand na de verwijdering hiervan moest ook de opdrachtgever zelf het klooster verlaten.
Heel anders dan in The Passion is Jezus in de kruisweg van Luithagen een uitgemergelde man zoals wij die van foto’s van mensen in concentratiekampen kennen. Het is duidelijk: híer lijdt iemand verschrikkelijk! Je kunt zijn ribben tellen. Het zijn wrange beelden. In zijn lijden tekent zich al de naderende dood af. Weliswaar ging het om een bijbels verhaal, maar de serie ontstond één jaar na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) en in de prenten laten zich de gruwelen hiervan goed herkennen; Servaes leefde immers niet ver het slagveld. Rond 1919 speelde echter ook de Spaanse griep die wereldwijd tussen de 50 en 100 miljoen mensen het leven kostte. Mede beïnvloed door het Duitse expressionisme brak de kunstenaar radicaal met de wijze waarop volgens kerkelijke autoriteiten een kruisweg moest worden gemaakt: hierbij behoudt Jezus zijn waardigheid.
In september 1923 werd de kruisweg van Luithagen aangekocht door Herman van den Eerenbeemt uit Amsterdam, toevallig een oudoom van mij. Mijn moeder kwam daar regelmatig op bezoek. Zij vond het weerzinwekkende taferelen. Na de dood van Van den Eerenbeemt wilde zijn beminnelijke echtgenote, die kunstenares was, ervan af. In 1952 belandde de serie in het Trappistenklooster Abdij Onze Lieve Vrouw van Koningshoeven in Berkel-Enschot vlakbij Tilburg, waar deze zich nog steeds bevindt**.
Is de omstreden kruisweg ooit gerehabiliteerd? Eerder dit jaar stelde ik deze vraag via de Nederlandse ambassade in Het Vaticaan en hierna via de bisschop van Den Bosch aan het kerkelijk gezag in Rome. De lijst met veroordeelde kunstwerken blijkt inmiddels te zijn opgeheven en daarmee is ook de veroordeling ongedaan gemaakt.
*Dit verwijt kwam van Raymond Lemaire (1878-1954), hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Katholieke Universiteit van Leuven. De ironie wil dat Christus als aap in het Spaanse Borja een toeristische trekpleister is geworden nadat in 2012 de 81-jarige Cecilia Giménez een fresco van Christus met de doornenkroon (Ecce Homo) gemaakt door Elias Garcia Martinez ondeskundig had ‘gerestaureerd’.
** Louter tijdens de Open Kloosterdag op zondag 19 mei 2019 kan de Kruisweg van Luithagen bekeken worden.