Humor

Halverwege de autobaan A95 van München naar Garmisch-Partenkirchen moet men de afslag Polling nemen om ten westen van dit Beierse dorpje midden in een licht heuvelachtig landschap op een terrein van 1600 vierkante meter een eigentijdse hal met 121 zuilen aan te treffen: de Stoa 169.

Meer dan honderd gerenommeerde internationale kunstenaars symboliseren met dit in 2020 geopende kunstwerk solidariteit en onderling begrip. De Ghanese kunstenaar Kwame Akoto-Bambo maakte bijvoorbeeld van een zuil een cel met een geboeide gevangene, de Russische kunstenares Olga Chernysheva transformeerde een zuil in een onderarm die eindigt met een gebalde vuist en de Duitse kunstenares Lara Lehmann maakte met apen een DNA-streng.

Foto’s van alle zuilen met beschrijvingen staan in een volumineus boekwerk, dat in 2022 door Hirmer Verlag is uitgegeven. In de Griekse oudheid, maar ook nog altijd in Hindoeïstische tempels, bieden overdekte zuilengangen en -ruimten beschutting tegen regen en zon. Een stoa fungeert eveneens als plek om met anderen in gesprek te gaan en te mediteren. Het stoïcisme als levensfilosofie dankt hieraan haar naam.

De Stoa 169 bevat een opvallende heterogeniteit aan zuilen en toch springt er één zuil tussenuit: de Oostenrijkse kunstenaar Erwin Wurm (1954) plaatste op een sokkel een augurk van beton die tot aan de overkapping reikt. Wat moet een augurk in zo’n plechtstatige omgeving waar weinig te lachen valt? In 2019 exposeerde dezelfde kunstenaar op de Sculptuur Biënnale in Amsterdam, waaraan hij meerdere malen heeft meegedaan, onder de titel ‘Salatgurken’ metershoge beelden met augurken. Wie het antwoord op deze vraag wil hebben heeft nog tot het laatste weekend van deze maand de tijd om in het Yorkshire Sculpture Park (Engeland) de expositie ‘Trap of the Truth’ met meer dan 100 kunstwerken van Erwin Wurm te bezoeken of om tussen 13 september en 25 februari 2025 naar een overzichtstentoonstelling van hem te gaan in het Albertina Modern in Wenen, het grootste museum voor moderne kunst in Centraal Europa.

Bij deze inmiddels wereldbekende kunstenaar staat een humoristische benadering van de beperkingen van het menselijk lichaam centraal. In Nederland heeft Wurm een talentrijke jonge vakbroeder: Bart Pols (1992). Pols: ‘In mijn werk staat het leven centraal en probeer ik vanuit een autobiografisch startpunt mijn onderzoek naar schijnbare tegenstellingen in het leven naar beeld te vertalen.’

Zowel in de kunst als de geneeskunde ligt humor uiterst gevoelig. Kunstenaars en dokters willen immers serieus worden genomen. Een artikel over humor (2021) in de kunst naar aanleiding van een expositie over dit thema begint met een veelzeggende opmerking van de Belgische kunstenaar Wim Delvoye: ‘Wist je dat werken met humor veel minder opbrengen op de kunstmarkt?’ Dokters zijn weliswaar een dankbaar onderwerp voor cartoonisten, striptekenaars en cabaretiers.

Huisarts Eric Cremers, die – zoals hij recentelijk in een interview vertelde – humor als ‘het verborgen goud’ beschouwt, oogst op YouTube veel succes met zijn komische creatie ‘Dokter Bob’. Maar heeft humor ook een plek in de spreekkamer? Uit een onderzoek uit 2018 kwam naar voren dat artsen en patiënten tijdens 60 procent van de spreekuurbezoeken grappen maken. Het ging hierbij om uitspraken ‘gemaakt met de bedoeling anderen in de kamer aan het lachen te maken en die een positieve reactie ontlokken’. In de NRC uitte columniste Beatrice de Graaf zich onlangs echter weinig positief over humor: ‘Er zit een hele nare, ongrappige kant aan humor. Want grappen kunnen ook verbloemen wat mensonterend is.’

In profielen van en interviews met artsen (in onder meer het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde) wordt niet zelden expliciet melding gemaakt van gevoel voor humor. Maar hierbij blijft onduidelijk om wat voor humor het gaat en wat hiermee in het contact tussen arts en patiënt wordt gedaan. Hoe denkt kunstenaar Bart Pols over humor: ‘Mijn werk heeft vaak humoristische aspecten en dan bedoel ik een specifieke definitie van humor die doelt op de ogenschijnlijke grap waarachter de diepste ernst verstopt zit. Vaak dient de humor als coping om pijnlijke onderwerpen aan te snijden en kan humor tegelijkertijd zorgen voor relativering en hoop. Daarmee kan het tegenwicht bieden aan onderwerpen die zwaar op de hand zijn.’

Terug naar de augurk van Erwin Wurm. In 2008 maakte hij onder de titel ‘Zelfportret als kunstenaar’ een beeld van een augurk en sindsdien is de augurk een terugkerend element in zijn werk geworden. In 2020 werd hieraan zelfs een boek gewijd: ‘Self-Portrait as 47 Pickles’. Over de door deze kunstenaar gecreëerde zuil in de vorm van een augurk zegt hij: ‘Iedere augurk is anders. Zij fungeert als een monument. Door haar vorm symboliseert een augurk de mannelijke dominantie in de cultuurgeschiedenis.’ ‘Ken uzelf’ was in de Griekse oudheid één van de bekendste spreuken, waarover ongetwijfeld ook in Stoa van het aloude Athene werd gesproken. Misschien is humor ook voor artsen wel hét middel om jezelf te relativeren.