Heilzame gedichten
Aansporing tot bescheidenheid*
Wil jezelf toch niet bedriegen –
het is zoals het altijd was:
mensen zijn als eendagsvliegen
tegen ’s werelds vensterglas.
De verschillen zijn niet groot en
maken eigenlijk niets uit.
Toch: een vliegje heeft zes poten,
en een mens er twee, hooguit.
Dit is één van de 56 gedichten die de Pools-Duitse kunstenares Teofila Langnas (1920-2011) voor haar vriend Marcel Reich-Ranicki (1920-2013) heeft gekalligrafeerd en van kleine illustraties heeft voorzien. Zij deed dit ter gelegenheid van zijn 21ste verjaardag op 2 juni 1941. Beiden verbleven toen in het getto van Warschau (1940-1943), het grootste Joodse getto dat door nazi-Duitsland tijdens de Holocaust in de Tweede Wereldoorlog is opgericht. Door ondervoeding, ziekte en deportaties naar concentratiekampen daalde het bevolkingsaantal alhier in deze periode van naar schatting 450.000 tot 37.000 mensen. Het paar trouwde in 1942 in dit getto en kon een jaar later ternauwernood aan deportatie ontsnappen omdat Marcel zich als vertaler verdienstelijk maakte.
De later als literatuurcriticus bekend geworden Marcel Reich-Ranicki had de 56 gedichten zelf geselecteerd uit een bundel met ruim tweemaal zoveel gedichten, die hij van een vriend had geleend. Het was geen hoogstaande poëzie maar meer datgene wat tegenwoordig ‘light verse’ wordt genoemd: gedichten met een lichtere, meer speelse toon, waarin ruimte is voor humor en ironie. Juist daaraan had Marcel behoefte om de verschrikkingen in het getto te overleven.
De titel van de geleende bundel luidde Doktor Erich Kästners Lyrische Hausapotheke en dit boek was in 1936 in Zwitserland uitgegeven. De maker hiervan, Erich Kästner (1899-1974)**, kon hiervoor in Duitsland, waar hij was geboren en het grootste deel van zijn leven ook woonde, niet terecht omdat zijn boeken al in 1933 door de nationaal-socialisten als ‘entartet’ waren bestempeld en werden vernietigd.
De intentie van Erich Kästner was om een handzaam boekje met gedichten te maken, die als ‘therapie’ gebruikt kunnen worden voor maar liefst 36 gemoedsstemmingen. Doktor Erich Kästners Lyrische Hausapotheke begint dan ook met een opsomming hiervan, waarbij per gemoedsstemming naar de betreffende gedichten wordt verwezen. Al geruime tijd was dit plan bij hem opgekomen. Het eerste, voor de bundel markante gedicht Das Eisenbahngleichnis*** was zelfs al in 1931 gepubliceerd.
Fragment uit De spoorwegmetafoor’*
We stuiven allen in één trein
dwars door de tijd heen, enkele reis.
Het uitzicht boeit, of doet ons pijn.
We zitten allen in één trein
en voor dezelfde prijs. (…)
We pakken in. We pakken uit.
We vinden zin noch grond.
We gaan naar morgen, naar verluidt.
De conducteur kijkt door een ruit,
een glimlach om zijn mond (…).
Wij reizen allen in één trein
op weg naar ons heden-in-spe.
Het uitzicht boeit, of doet ons pijn.
Wij zitten allen in één trein,
vaak in de verkeerde coupé.
De lichtvoetige setting neemt niet weg dat elk gedicht een serieuze, vaak relativerende, moralistische ondertoon heeft. Een mooi voorbeeld hiervan is het vierregelige gedicht Warnung.
Waarschuwing*
Een mens met idealen baat
het niet ze te bereiken.
Je raakt jezelf kwijt en gaat
steeds meer op anderen lijken!
De Nederlandse vertaling van dit korte gedicht en de twee uit gedichten geciteerde fragmenten is gemaakt door de dichter en vertaler Paul van den Hout (1939-2015). Ze zijn afkomstig uit Dr. Erich Kästners Lyrische Huisapotheek (2017). Feitelijk gaat het om de selectie die Marcel Reich-Ranicki maakte. De bundel omvat ook paginagrote afbeeldingen van de door Teofila Langnas gekalligrafeerde en geïllustreerde Duitstalige gedichten.
De Nederlandse dichter Driek van Wissen (1943-2010) was van plan om álle gedichten uit de oorspronkelijke uitgave te vertalen, maar overleed voortijdig. In zijn laatste levensjaar vertaalde hij 58 gedichten die eerder dit jaar zijn uitgegeven onder de titel Erich Kästners Lyrische Huisapotheek (dus zonder Dr. of Doktor ervoor). De oorspronkelijke Duitstalige gedichten zijn hierin niet opgenomen.
In beide bundels ontbreekt de index met gemoedsstemmingen en de verwijzingen naar de hierbij behorende, heilzame gedichten. Wanneer de intentie van Erich Kästner niet in het voorwoord van beide boeken zou zijn aangegeven, zou de titel van het boek in het luchtledige blijven hangen. Wie deze index en álle gedichten wil lezen, moet dus de Duitstalige editie aanschaffen. Van een aantal gedichten treft men in beide bundels de vertaling, waarbij forse verschillen opvallen. Beide vertalers wilden de oorspronkelijke rijmvorm behouden en moesten daarom creatief te werk gaan. Opvallend is dat Jean Pierre Rawie in het voorwoord van het eerder dit jaar verschenen boek geen melding maakt van de bundel die in 2017 is verschenen, ofschoon hij beide vertalers goed heeft gekend. Dat is erg jammer en niet terecht!
Oproep tot bescheidenheid****
Laat ik er maar niet om liegen,
ook al komt dat beter uit:
Mensen zijn net eendagsvliegen
op de wereldvensterruit.
Wij verschillen slechts in grootte
en dat helpt ons niks, welnee.
Maar zo’n vlieg heeft wel zes poten
en een mens heeft hoogstens twee.
* Vertaling: Paul van den Hout
** Doktor Erich Kästner was geen arts maar gepromoveerd taal- en letterkundige
*** https://www.mittelschulvorbereitung.ch/contentLD/DE/T64cEisenbahngleichn.pdf
**** Vertaling: Driek van Wissen
