Tineke Abma: ‘Kunst maakt de zorg menselijker’

Er moet veel meer aandacht komen voor de positieve effecten van kunst op gezondheid en welzijn. Dat vindt de pasbenoemde bijzonder hoogleraar Kunst en Zorg Tineke Abma. “We laten ons niet weerhouden door welke politieke werkelijkheid dan ook.”

Een leven zonder kunst? Dat kan Tineke Abma (60) zich niet voorstellen. Als ze als kind niet zat te tekenen, dan was ze aan het dansen. Haar ouders stimuleerden haar creativiteit; haar moeder opende op latere leeftijd een galerie.

Zelf twijfelde Abma tussen de kunstacademie en de studie verpleegkunde. Het hoofd won het van het hart en dus koos ze voor die laatste. Hoewel ze haar opleiding afrondde, stond ze zelf nooit aan het bed. Ze ontdekte als student namelijk een andere passie: onderzoek doen. Daar wijdde ze een groot deel van haar carrière aan. Maar de liefde voor kunst bleef. “Die loopt als een rode draad door mijn leven”, zegt ze.

“Keer op keer zag ik hoeveel verschil kunst kan maken voor iemands gezondheid en welzijn. En dan heb ik het niet over kunst met een grote K, maar laagdrempelige activiteiten zoals tekenen, zingen en dansen, die patiënten laten ervaren wat ze nog wél kunnen. Die pijn verminderen, zelfvertrouwen vergroten, relaties versterken en mensen op een andere manier leren omgaan met hun ziekte. Of die klachten zelfs voorkomen, omdat kunst de lichamelijke en geestelijke gezondheid verbetert.

Er bestaan zoveel mooie en doeltreffende initiatieven. Maar helaas zijn ze meestal ad hoc en van korte duur. Zodra de financiering stopt, stopt de activiteit ook. Daarmee gaat veel kennis en kunde verloren.”

Dat kan en moet beter, dacht Abma. En dus schreef ze de whitepaper ‘Arts and Health Netherlands: een nationale agenda’, die dit voorjaar groots werd gepresenteerd. Dat deed ze samen met stuurgroepleden van de Vrije Universiteit Amsterdam, de Rijksuniversiteit Groningen, het UMCG en het landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst. Maar liefst tweehonderd bestuurders, beleidsmakers, onderzoekers, zorgmedewerkers, kunstenaars en docenten ondersteunen het visiestuk.

Een whitepaper. Dat klinkt nogal abstract.

“Ja en nee. We willen een beweging op gang brengen. Met als ultiem doel kunst een structurele plek te geven in de zorg.

Stap 1 was beschrijven welke initiatieven er allemaal zijn, en een overzicht te geven van wetenschappelijk onderzoek naar het effect van kunst op gezondheid en welzijn. Dat hebben we in de whitepaper gedaan. Daarnaast hebben we vier doelen geformuleerd voor de komende jaren. Die gaan over structureel beleid voor kunst in de zorg, het opleiden van zorgprofessionals en kunstenaars, het vergoeden van bewezen interventies en het doen van verder wetenschappelijk onderzoek.”

Hoe anders ziet de zorg er over tien jaar uit als alle aanbevelingen worden uitgevoerd?

“Dan krijgen studenten in alle zorgopleidingen les over de waarde van kunst en cultuur voor gezondheid en welzijn. En kunststudenten leren hoe ze met hun werk een bijdrage kunnen leveren aan de zorg. Verder hebben alle zorg- en welzijnsorganisaties, van ziekenhuizen tot thuiszorg, kunst verankerd in hun primaire proces. Bewezen interventies worden door zorgverzekeraars of vanuit de Wmo vergoed. En er zijn overstijgende wetenschappelijke studies gedaan naar de effectiviteit en meerwaarde van kunstactiviteiten in de zorg.”

Het verankeren van kunst in het primaire zorgproces: wat betekent dat concreet?

“Het gaat erom dat je regelt dat artistieke activiteiten geen extraatje zijn, maar een vast onderdeel in het geven van goede zorg. Dat doe je door in beleidsplannen vast te leggen dat je hier mensen en geld voor vrijmaakt, en hoe je kunst in het dagelijkse werk integreert. Een voorbeeld: verpleegkundig onderzoeker Hanneke van der Wal heeft in het UMCG recent promotieonderzoek gedaan naar een interventie waarbij op enkele chirurgieafdelingen twee musici aan het bed kwamen. Ze improviseerden muziek, speciaal voor patiënten. Die hadden daardoor aantoonbaar minder last van pijn en stress en herstelden sneller, bleek uit het onderzoek.

‘Ik heb het niet over kunst met een grote K’

Zo zijn er veel meer goede voorbeelden. Over dat zingen de cognitieve achteruitgang bij dementie vertraagt. Of dat dansen de motoriek bij parkinson verbetert. Dit soort bewezen effectieve interventies zouden dus een vaste plek moeten krijgen en vergoed moeten worden. Sommige partijen zijn trouwens al goed op weg, zoals VVTorganisaties Vitalis en Cordaan. Zij hebben kunst onderdeel gemaakt van het dagelijkse zorgwerk. Ik hoop dat bijvoorbeeld ziekenhuizen dit ook snel gaan doen.”

Het huidige kabinet lijkt kunst niet bepaald hoog op de prioriteitenlijst te hebben staan.

“Het hangt er vanaf hoe je plannen presenteert. Zoals ik het al zei, gaat het ons niet om kunst met een grote K die alleen in de Randstad wordt uitgevoerd. We hebben het bijvoorbeeld over lokale community-artprojecten die mensen met elkaar in verbinding brengen en nabuurschap versterken. Ik verwacht dat dat wel weerklank vindt bij bewindslieden. We laten ons hoe dan ook niet weerhouden door welke politieke werkelijkheid dan ook. Er zit zo veel energie in onze beweging, waarin tal van partijen uit verschillende werelden voor het eerst samenwerken. Ik ben ervan overtuigd dat we daarmee van onderaf een verschil gaan maken in de transitie van de zorg.”

Hoe kan kunst helpen om de zorg toegankelijk en betaalbaar te houden?

“Op tal van manieren. Kunst doet een appel op het gezonde deel van mensen en helpt patiënten te ervaren dat ze méér zijn dan hun klacht of ziekte. Dat nieuwe perspectief leert ze op een andere manier met hun problemen om te gaan of hun chronische ziekte beter te managen, zodat ze minder vaak een beroep hoeven te doen op de zorg. Creatieve activiteiten passen daarmee perfect in een preventieve benadering en in die van positieve gezondheid.

“Verder geloof ik dat kunst een rol kan spelen bij de aanpak van het personeelstekort in de zorg. Kunstenaars kijken naar de persoon in plaats van de patiënt. Daarmee maken ze de zorg menselijker. Dit leidt tot persoonlijke gesprekken, ook tussen patiënten en zorgprofessionals. Het versterkt de zingeving. Hoe meer professionals dit soort menselijk contact ervaren, hoe leuker ze hun werk vinden en hoe langer ze blijven.”

Hoe gaat het nu verder met uw plannen?

“Afgelopen voorjaar hebben we onze whitepaper aangeboden aan de directeur-generaal Curatieve Zorg van VWS én aan de directeur Erfgoed en Kunsten van OCW. Bewust aan alle twee, omdat we beide ministeries nodig hebben om de werelden van zorg en kunst bij elkaar te brengen. Nu gaan we aan de slag met de volgende fase: het implementeren van alle doelen die we hebben geformuleerd.

Daar is natuurlijk tijd voor nodig, maar we hebben inmiddels een grote groep enthousiastelingen verzameld die in de startblokken staan. Dat zie ik ook als mijn belangrijkste taak: mensen bewust maken van de onbenutte kansen en ze aan elkaar verbinden, zodat ze samen werk kunnen maken van de whitepaper. Uiteindelijk moeten de veranderingen immers in de praktijk plaatsvinden.”

Tot slot: hoe speelt kunst een rol in uw eigen leven?

“Ik teken en dans zelf niet meer. Tegenwoordig uit ik mijn creativiteit vooral in mijn werk, in het bedenken van nieuwe plannen en het schrijven van goede stukken. Verder heb ik vorig jaar met het hoofd Kunst van het LUMC een tentoonstelling mogen samenstellen over het thema van mijn oratie, ‘The
art of beloning’. Het was heel bijzonder om mijn verhaal zo niet alleen in woorden, maar ook met beelden te kunnen vertellen.”

CV

Tineke Abma (1964) deed hbo verpleegkunde en studeerde Healthcare Policy and Management aan de Erasmus Universiteit. Sinds 2019 staat ze aan het hoofd van de Leyden Academy on Vitality and Aging, een wetenschappelijk kennisinstituut met als missie de kwaliteit van leven van ouderen te bevorderen. Daarnaast is ze hoogleraar ouderenparticipatie in het LUMC, waar ze onderzoekt hoe de positie van ouderen en oudere patiënten in zorg, beleid en wetenschappelijk onderzoek kan worden versterkt.

Per 1 september is Abma ook benoemd tot bijzonder hoogleraar Kunst en Zorg aan de Erasmus School for Health Policy and Management en leider van het Centrum voor Kunst en Zorg, in samenwerking met Cordaan en Museum van de Geest.