Wie is patiënt O.T.?
In 1974 – dus precies een halve eeuw geleden – verschijnt in de fameuze ‘Wissenschaftliche Reihe’ van het Deutscher Taschenbuch Verlag een boek met de curieuze titel ‘Über Schizophrenie und Die Federzeichnungen des Patienten O.T.’. Negen jaar later krijgt de tweede elpee van de Duitse avant-gardistische performancegroep met de niet minder curieuze naam ‘Einstürzende Neubauten’ de titel ‘Zeichnungen des Patienten O.T.’. De tekeningen van patiënt O.T. moeten dus wel heel bijzonder zijn, wanneer hierover zowel wordt geschreven als muziek wordt gemaakt.
De auteur van het boek is de Oostenrijkse psychiater Leo Navratil (1921-2006). Nadat hij het standaardwerk ‘Personality Projection in the Drawing of the Human Figure’ van de Amerikaanse psycholoog Karen Machover (1902-1996) heeft gelezen, besluit hij om haar tekentest, die louter als hulpmiddel is bedoeld bij het stellen van een diagnose, uit te proberen bij vrienden, bekenden en uiteraard ook patiënten. Eén van hen is patiënt O.T., die – aldus Navratil – nooit spontaan heeft getekend.
Patiënt O.T. (1920-2007) wil op jonge leeftijd al priester worden, maar moet het Duitse leger in. Hij vecht mee in Stalingrad totdat de Russen de stad innemen. Teruggekeerd naar huis krijgt hij twee keer geelzucht. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog wordt de man in Zuid-Frankrijk als krijgsgevangene gedetineerd. Veel gevangenen overlijden daar door het strenge regime of plegen zelfmoord. Na ruim een jaar wordt O.T. vrijgelaten. Zijn vreemde gedrag leidt tot de diagnose schizofrenie en een opname in een psychiatrische kliniek. Hier wil hij theologie gaan studeren.
Midden de jaren vijftig wordt patiënt O.T. opgenomen in de psychiatrische kliniek Klosterneuburg bij Wenen. Hier treft hij Leo Navratil, die vanaf 1959 de in opdracht gemaakte tekeningen verzamelt en bestudeert. Zijn patiënt tekent louter in bepaalde fases van zijn ziekte. In de loop der jaren worden de door O.T. getekende mensen gereduceerd tot lange figuren met twee of vier extremiteiten zonder romp en met een klein hoofd. Opvallend is dat ieder mens – maar ook God – hetzelfde wordt getekend. Slechts met moeite lukt het hem om iemand met de armen omhoog of knielend te tekenen. Patiënt O.T. tekent op dezelfde wijze ook dieren.
De interesse van psychiaters voor de creativiteit van psychiatrische patiënten komt zowel vanuit de psychiatrie als de kunst. De Duitse psychiater en kunsthistoricus Hans Prinzhorn (1886-1933) wijdt hieraan in 1922 zijn gezaghebbende boek ‘Bildnerei der Geisteskranken: ein Beitrag zur Pychologie und Psychopathologie der Gestaltung’. Vanuit de kunst is het de Franse kunstenaar Jean Dubuffet (1901-1985), die grote interesse heeft in creatieve uitingen van kinderen, zwakbegaafden, psychiatrische patiënten en gevangenen. Hij bedenkt hiervoor de term ‘Art Brut’, die later ook voor zijn eigen rauw-ogende werk en dat van zijn volgelingen wordt gebruikt.
In 1981 geeft Leo Navratil veertien talentrijke patiënten een eigen onderkomen met de naam ‘Zentrum für Kunst-Psychotherapie’. Wanneer Navratil in 1986 met pensioen gaat, wordt hij opgevolgd door de psychiater en kunstenaar Johann Feilacher (1954) die de naam verandert in ‘Gugging – Haus der Künstler’. Het is niet zomaar een naamswijziging. De patiënten zijn niet meer op de eerste plaats patiënt maar kunstenaar. Patiënt O.T. wordt voortaan voluit Oswald Tschirtner genoemd. In 2014 verschijnt onder de titel ‘Gugging Meisterwerke!’ een indrukwekkend boekwerk, waarop menig museum trots zou zijn. Maar liefst 35 pagina’s zijn aan Tschirtner gewijd. Zijn werk wordt door kunsthandelaren voor veel geld verkocht.
Dit succesverhaal kent echter een keerzijde. In 2007 wint cultureel antropoloog en beeldhouwer Alexandra Schüssler de dissertatieprijs voor haar in 2006 bij de UVA verschenen onderzoek ‘Wahnsinn auf Papier und Leinwand. Sublimation und Exploitation in Gugging’. Wat ooit als diagnostische test begon verandert in het ‘stimuleren’ van creatieve uitingen waarbij kleine beloningen in het vooruitzicht worden gesteld. Het maken van tekeningen en schilderwerken (vaak in de vorm van grafiek) kan dan zelfs niet meer worden beschouwd als kunst- of bezigheidstherapie. In het tot ‘Art Brut Centers Gugging’ omgedoopte cultuurcentrum bevindt zich tegenwoordig het Museum Gugging waar het werk van Oswald Tschirtner tot de hoogtepunten behoort.
Naschrift
In 1994 brengt niemand minder dan David Bowie (1947-2016), die dan 47 jaar is, een bezoek aan ‘Gugging – Haus der Künstler’ , waar hij ook Oswald Tschirtner ontmoet. Het bezoek had een grote impact op Bowie en zou van invloed zijn geweest op ‘Outside (1995)’, zijn twintigste studioalbum.
