Zinloos, zingeving, zin, zinvol
Terwijl in de medische wetenschap alle zeilen worden bijgezet om oorzaken van ziekten op het spoor te komen, lijkt op de vraag naar het waarom van lijden een taboe te liggen. En het is helemaal ‘not done’ om ziekte en lijden als een straf van god te beschouwen. Gelovig of niet, een weldenkend mens die iets dergelijks durft te beweren zou je het liefst de nek willen omdraaien.
Blaise Pascal (1623-1662) was niet alleen een weldenkend mens maar beschikte zelfs over een geniale geest. Als wiskundige legde hij o.a. mede de basis van de waarschijnlijkheidsberekening en integraalleer, droeg hij bij aan de meetkunde, en bouwde hij al op jonge leeftijd een van eerste rekenmachines. In de natuurkunde is er een wet naar hem genoemd.
Toen op mijn gymnasium over Pascal werd gesproken, serveerde ik hem direct af omdat zijn – pas na zijn dood gepubliceerde – Pensées (Gedachten) waren ingelijfd door het katholicisme en daaraan had ik mij juist met veel moeite kunnen ontworstelen. Maar het is een onmiskenbaar feit: Blaise Pascal geldt nog steeds als een gerespecteerd christelijk filosoof.
Niemand weet aan welke kwaal of kwalen Pascal leed, maar zijn ziekte(n) en lijden hebben zijn korte leven – hij werd 39 jaar – bestempeld. Vermoedelijk op de valreep van dat leven schreef hij Prière pour demander à Dieu le bon usage des maladies, dat in 2016 onder de titel Gebed van een zieke is uitgegeven. Het is de derde Nederlandse vertaling, dit keer van neerlandicus Gert van de Wege (1978). Hij schreef ook een uitstekende inleiding bij deze tekst, waarvan bewust een soort prozagedicht is gemaakt.
Nieuwsgierigheid wint het bij mij op den duur vrijwel altijd van afkeer. Hoe haalt zo’n geniaal denker als Blaise Pascal het in zijn hoofd om zijn lijden als een straf van god te beschouwen en zich hiermee te verzoenen; nog sterker: hij lijkt aan deze visie zelfs troost te ontlenen door zich één te voelen met het lijden van Christus. Deze weg van iets wat zinloos overkomt via zingeving en zin naar iets zinvols is – voor mij als buitenstaander – onwaarachtig moeilijk te volgen maar wordt daardoor wel des te fascinerender.
De vraag hoe met lijden om te gaan zal nooit dateren
Gert van de Wege plaatst de tekst en zijn auteur op knappe wijze in de tijd, waardoor deze lastige weg uiteindelijk begrijpelijk wordt. Zijn uitleg begint al met de tweede zin: Gebed van een zieke dekt slechts ten dele de oorspronkelijke titel; de letterlijke vertaling luidt ‘Gebed om van God het juiste gebruik van ziekten te vragen’. De titels van de eerdere vertalingen luidden Gebed om aan God het rechte gebruik van de krankheden te vragen (1918) en Gebed om God een nuttig gebruik van de ziekten te vragen (1946). Als agnosticus zou het bij mij gaan om de vraag: ‘hoe ga je met lijden om’.
Op de voorkant van het boek staat een zoetsappig plaatje van een vrouw die met een boek (de Bijbel?) in haar hand in bed ligt. Zonde! Er moet nog heel wat nieuwsgierigheid in mij worden losgeweekt om mijn afkeer tegen dit soort illustraties te overwinnen. Wat de tekst zelf daarentegen zo boeiend maakt is de wijze waarop Pascal een – in zijn beleving – terechte straf van god ombuigt tot iets waarmee hij zelf naar alle waarschijnlijkheid in vrede kon sterven.
In een paar eeuwen is veel veranderd, maar mensen blijven – ook op jonge leeftijd – ziek worden. Over de oorzaak van ziekten weten wij inmiddels veel meer. De vraag naar waarom uitgerekend u, hij, zij of jij door lijden wordt getroffen wordt doorgaans gesteld om onze verbijstering hierover te uiten. Maar vrijwel niemand verwacht een antwoord. Dat Pascal hierin een straf van god zag, lijkt mij verleden tijd. De vraag hoe met lijden om te gaan – waar het hem volgens mij écht om ging – zal echter nooit dateren. En wie wil er niet in vrede sterven?
