‘Bestaat er zoiets als vrije wil?’

Psychiater en filosoof Lotje Steins Bisschop schreef samen met journalist Roselien Herderschee het boek Dodelijke gekte, over moordenaars met een stoornis. Het is het product van een nieuwsgierige zoektocht. Steins Bisschop houdt van vragen stellen.

Is een moordenaar die denkt dat de duivel in hem zit of aan wie stemmen dodelijke opdrachten geven, nog wel verantwoordelijk voor zijn daad? Het is een vraag waar Lotje Stein Bisschop (38) geen een­duidig antwoord op heeft. Om dat te onderzoeken, schreef ze het boek Dodelijke gekte, dat weliswaar een en ander verheldert, maar dat ook een definitief antwoord schuldig moet blijven. “Ik wilde eens kijken hoe dat precies zit. Moord is zeldzaam, en moord vanuit een stoornis al helemaal. In hoeverre ben je dan verantwoordelijk voor je daad? Dat is de kern van dit boek: de verantwoordelijkheidsvraag. En ook: hoe moeten we omgaan met mensen die in verwarde toestand iets verschrikkelijks doen?”

Lotje groeide op in Den Haag. Haar vader was advocaat, haar moeder kunstenaar. Geen medisch georiënteerd gezin dus, maar toch wilde ze geneeskunde studeren. Waarom ze dat wilde, vindt ze nu zelf ook een goede vraag. “Misschien omdat ik iets geheel nieuws wilde, iets wat in mijn familie nog niet voorkwam. Ik vind mensen leuk, wat voor mij de drijfveer was. En omdat ik altijd dingen wil onderzoeken, werd ik na mijn studie onderzoeker en epidemioloog.” Daarbij stuitte ze op vragen als: wanneer is iets significant en wanneer is iets waar? Zo belandde ze in de wetenschapsfilosofie. “Met mijn brede interesse vind ik het leuk ergens helemaal in te duiken.”

‘Moordenaars zijn in films vaak heel stereotiep’

Lotje specialiseerde zich in het AMC in psychiatrie, ging werken bij Dokter Bosman, een ggz-instelling voor kinderen, jongeren en volwassenen, en werd uiteindelijk kinder- en jeugdpsychiater. “Mijn focus verschoof steeds verder”, vertelt ze. “Daarnaast heb ik ook altijd veel geschreven en beeldend werk gemaakt. Dingen die raakvlakken hebben met psychiatrie.”

Veel verschillende dingen doen, dat kenmerkt Lotje Steins Bisschop. Momenteel is ze bezig met een kinderboek: een prentenboek, waarvoor ze behalve de tekst schrijft ook de tekeningen maakt. “Dat vind ik ontzettend leuk om te doen. Zo heb ik voor de Alzheimer Liga Vlaanderen werk gemaakt om de eenzaamheid van mensen met dementie onder de aandacht te brengen.”

Relatief

Alles is relatief, luidt een algemene wijsheid. Maar dat trekt Lotje deels in twijfel. Een eyeopener gedurende haar studie vond ze dat in de medische wetenschap niet alles relatief is en dat tegelijkertijd ook niet alles te meten is. “Elke ziekte heeft een subjectieve component en vaak ook een biologische basis. Die laatste heeft echter ook een hele geschiedenis van aannames.” Het is een puur filosofisch vraagstuk, dat ook een rol speelt bij de beslissing om dit boek te schrijven. Zo is het de vraag of mensen die doden onder invloed van een psychische stoornis dit uit vrije wil doen en daar verantwoordelijk voor zijn. “Toen ik filosofie ging studeren, was er veel discussie over de vrije wil. Wat betekent verantwoordelijkheid als je geen vrije wil hebt, luidde een vraag, waarop geen eenduidig en definitief antwoord bestaat.”

Iemand met zo’n grote interesse voor ‘dodelijke gekte’ als Lotje Steins Bisschop moet wel verslaafd zijn aan boeken en films in dit genre, zou je denken. Hoe is dat voor haar? Liggen de thrillers in hoge stapels op haar nachtkastje?

“Nou, hoge stapels”, lacht ze. “Het valt mee. Ik krijg de vraag vaker. Meestal vraagt men of ik veel true crime lees en kijk. Nou, ik ben er niet aan verslaafd. En bij films kijk ik niet zozeer naar het verhaal, maar eerder naar hóe het verhaal wordt neergezet. Dan stel ik me de vraag: waarom is het vaak een gestoorde gek uit de bosjes die een moord pleegt? En waarom worden vrouwen altijd anders neergezet dan mannen? Mannen zijn in die verhalen vaak heel naar, sadistisch en gevaarlijk, terwijl vrouwen meestal getraumatiseerde slachtoffers met vet haar en uitgelopen mascara zijn. Heel stereotiep.”

Dit veranderde in de jaren zeventig, toen vrouwen zelf aan het regisseren sloegen. “Daardoor worden vrouwen nu anders neergezet. Er is bijvoorbeeld een filmgenre waarin vrouwen wraak nemen op hun verkrachter: rape revenge. Vroeger werd de verkrachting meestal expliciet in beeld gebracht, met heel vrouwonvriendelijke beelden. Maar sinds vrouwen deze films zijn gaan maken, zie je die misogyne beelden veel minder, en blijft de verkrachting bijvoorbeeld buiten beeld. Deze manier van regisseren kun je zien als een protest tegen scheve, gender­gerelateerde machtsverhoudingen. Ik ben gefascineerd door de beeldvorming.” Het roept de vraag op of Lotje nog wel normaal, ontspannen naar een film kan kijken? “Wat is normaal? Ik vraag me altijd wel dingen af. Als iemand in een film een hap neemt van een appel, dan denk ik: grappig, waarom een appel en geen reep chocola?”

De gevaren van roken in bed

Wat boeken betreft leest ze van alles, waaronder gothic aandoende, ietwat duistere verhalen. Een favoriet van haar is de verhalenbundel De gevaren van roken in bed van Mariana Enríquez. “Die verhalen zijn ook lichtelijk absurdistisch. Elk verhaal heeft iets lugubers, maar dat is wel met een bedoeling en een betekenis. Je wordt aan het denken gezet over grote thema’s als relaties of de kinderwens. Ik houd daar erg van.”

Als ze nadenkt over haar eigen angsten, speelt in haar huidige levensfase vooral de angst dat haar dierbaren iets overkomt. “Als kind was ik bang voor monsters en heksen, maar die tijd is voorbij. Mijn man Marijn en ik hebben twee dochters, van zeven en acht jaar. Zij zijn het allerbelangrijkst.”

Lotje loopt weleens hard om haar hoofd leeg te maken. Maar schrijven en tekenen doet ze het liefst. Dingen maken is een heel fijne manier om je nieuwsgierigheid vorm te geven, meent ze. “Dan word je ook steeds weer verrast. Ja, dat is voor mij echt een levensles.”