Nationaal park Lauwersmeer
Vogelhotspot waar het nog écht donker wordt
Omarmd door Friesland en Groningen ligt de wildste wildernis van ons vasteland. Overdag zijn er op en rond het Lauwersmeer tientallen vogelsoorten te spotten, ’s nachts is het er bij helder weer royaal sterren kijken.
Tekst: Annemarie Bergfeld
Lang bestond de brede kuststrook van Friesland en Groningen uit kwelderland: natte weiden vol kronkelende kreekjes, met regelmaat door de springvloed overlopen. Vanaf de 11e eeuw begonnen monniken met het aanleggen van dijken. Hun kennis en noeste arbeid in combinatie met de volharding van de boeren leverden steeds meer landbouwgrond op. Strook na strook werden het kwelderland en later delen van de zee drooggelegd en bedijkt. Elke keer als ik over de uitgestrekte akkers en weilanden uitkijk, voel ik de vastberadenheid van al die generaties boeren haast nog boven graan en aardappelen hangen. Dit land roept bij mij altijd een gevoel van eerbied op.
Temidden van die strakke weides en akkers ligt een onverwachte wildernis: het Lauwersmeer. Deze wildernis begon ook met een dijk, maar werd daarna door de natuur ingevuld. Eeuwenlang was de Lauwerszee een zeearm van de Waddenzee, drukbevaren door vissers en handelsverkeer, via het Reitdiep op weg naar de stad Groningen.
‘Elke keer als ik over de uitgestrekte akkers en weilanden uitkijk, voel ik de vastberadenheid van al die generaties boeren’
Halverwege de vorige eeuw protesteerden de vissers van Zoutkamp tegen de afsluitingsplannen van de Lauwerszee: het zou de nekslag betekenen voor hun garnalenvisserij. Ook natuurbeschermers waren tegen. Kostbare natuur met zandbanken, zeehonden, rijke visgronden en de natuurlijke dynamiek van eb en vloed zouden verloren gaan. Na jaren steggelen koos Den Haag voor de veiligheid: in 1969 was de dijk klaar en de verbinding met de Waddenzee definitief verbroken.
Maar algauw bleek in de luwte van de hagelnieuwe Lauwersmeerdijk spontaan een heel nieuw natuurlandschap tot leven te komen. Op de voormalige zeebodem ontstonden eilandjes, duinwildernissen, ruige graslanden en honderden meters brede rietkragen. Meer dan honderd broedvogelsoorten vestigden zich er; het werd een onmisbare schakel in de route van trekvogels en een populaire overwinteringsplaats voor eenden en ganzen. In no time groeide het Lauwersmeer uit tot dé vogelhotspot van ons land.
Vogelfeest
Gak gak gak. Als een zwart-witte deken golft een vlucht brandganzen voor de laagstaande zon langs. De tienduizenden brand- en kolganzen die elk jaar het Lauwersmeer opzoeken om de kou in het hoge noorden te ontvluchten, bezorgen de boeren overlast maar wát een feest maken ze er ook van. Gak gak gak: ik vind het een van de mooiste geluiden van de winter. Vanaf eind februari en in het najaar, op het hoogtepunt van de trek, is het vogelfeest op z’n top: 500 kleine zwanen of 2.000 brandganzen zien overvliegen is imposant. Maar ook hartje winter trekken de vogels. Overdag foerageren ze op de akkers, in de avondschemering vliegen ze luid snaterend naar hun vaste slaapplaats op het water.
Dark Sky Park
Er is nóg een reden waarom ik juist in de winter graag naar het noorden afreis. In het Lauwersmeer is relatief weinig lichtvervuiling. In de lange winternachten is de Melkweg nog te zien, soms het noorderlicht en altijd die gewone, maar ondertussen zo bijzondere duisternis.
Naast de Terschellinger Boschplaat kreeg het Lauwersmeer als enige Nederlandse gebied het officiële predicaat Dark Sky Park van de International Dark-Sky Association, die zich sterk maakt voor het behoud van plekken waar het ’s nachts nog echt donker is. Een van de voorwaarden van de organisatie is dat de duisternis ook beleefbaar is. Dus mag hier ook in de nacht vrij gewandeld worden op wegen en paden.
Nog mooier is het om de duisternis te beleven met een gids die de sterren aan de hemel en de nachtelijke vogelgeluiden kan duiden. Of, mijn favoriet: vanaf een van de hemelplatforms – alleen het woord al. Overdag zijn er tientallen vogelsoorten te spotten en soms komt zelfs de zeearend langs; en je zit er eersterangs voor de zonsondergang. Is het eenmaal donker, dan laten de zijwanden van de platforms zich eenvoudig omklappen tot hoofdsteunen. Languit liggend op een van de houten banken is het zicht op de hemel niet minder dan royaal.
Of die zeearend – het paradepaardje van het Lauwersmeer – zich overdag laat zien, is altijd afwachten, maar de 250 konikpaarden en 500 Schotse hooglanders zijn vrijwel niet te missen. Ondanks de ruimte waarover ze beschikken, hebben ze de gewoonte vaak dicht bij de fiets- of wandelpaden te dutten of grazen. Als deze halfwilde dieren de vegetatie niet kort zouden houden, zou de voormalige zeebodem snel volstaan met bos.
Aan de rand van het Diepsterbos lummeleneen paar hooglanders rond een wilg. De konikspaarden zijn actiever. Die eten. En jagen onbedoeld de brandganzen op die een stukje verder met honderden tegelijk ook hun maag vullen. Steeds als de paarden een paar meter oprukken,vliegen de ganzen met luid kabaal voor ze uit. Om het ruige grasland even verderop zwart-wit te bespikkelen en daar verder te eten. Om de paar minuten herhaalt deze bijzondere choreografie voor viervoeters en gevleugelden zich.
De dieren van het Lauwersmeer lijken net zo volhardend als de boeren en monniken die het gebied rond hun wildernis lang geleden vormgaven.
In 2021 brengt Friesland een ode aan de verscheidenheid van Friese landschappen, o.a. die van de nationale parken, zie friesland.nl/ode. Voor wandelroutes, (nachtelijke) excursies, locaties vogelkijkhutten en hemelplatforms: staatsbosbeheer.nl/lauwersmeer en np-lauwersmeer.nl.
Een goed startpunt voor een bezoek aan Nationaal Park Lauwersmeer is Staatsbosbeheers Activiteitencentrum Lauwersnest, dat vooral focust op sterren en vogels. De Rug 1, Lauwersoog (check openingstijden i.v.m. COVID-restricties).
Een bezoek waard rond het meer zijn: de terp- en wierdedorpen met hun kerken, elfstedenstad Dokkum, de waddenkust rond Wierum en Paesens-Moddergat, evenals Zoutkamp waar ‘de vis’ ondanks het vertrek van de vissersvloot nog volop leeft. Of volg het Reitdiep naar de stad Groningen vol cultuur en architectuur; het nieuwe Forum daar wordt nu al iconisch genoemd, zie friesland.nl en visitgroningen.nl.
Ledenvoordeel
Wilt u alvast meer zien van de sterenhemel? Niet vanuit een hemelplatform in het Nationaal Park Lauwersmeer, maar gewoon thuis, vanuit uw eigen stoel? De Vrije Academie organiseert een speciale onlinelezing over het zonnestelsel waarin u als het ware een ‘wandeling’ maakt door het heelal. Leden van VvAA kunnen deze onlinelezing met korting volgen. Voor meer informatie, zie Ledenvoordeel.