Weerstand

Stel, er komt een meneer op uw spreekuur die last heeft van een vastzittende hoest. Het was u niet ontgaan dat hij buiten stond te roken toen u terugkeerde van de visite. U benoemt het verband met roken en de daaraan verbonden risico’s op langere termijn. Dan ontspint zich de volgende dialoog:

“Tjonge, dat zag ik niet aankomen zeg, zo veel risico. Is het echt wel zo gevaarlijk?”
“Ja, nou, het bewijs ligt al een paar decennia op te stapelen, dus, eh, ja.”
“Ongelofelijk. Maar ik zag dit echt niet aankomen, en ik rook al jaren. Niemand zag het aankomen!”
“Eh, eigenlijk wel hoor, ik bedoel, eh… leest u wel de krant?”
“Tuurlijk, ik blijf graag op de hoogte van de actualiteiten. Maar ik begreep dat de geleerden het er nog niet over eens waren.”
“Welke krant zegt u?”
“Nou gewoon, Volkskrant, NRC, regionale kranten en zo. Maar ik heb dit toch echt niet gezien.”
“Echt, het is bijna onmogelijk dat u dit niet gezien kan hebben, het komt ook regelmatig op tv.”
“Onbestaanbaar. Ik moet echt grondig zelfonderzoek doen, hoe ik dit heb kunnen missen. Ik ben ziende blind geweest kennelijk.”
“Eh, dat kan gebeuren hoor, maar zullen we dan maar eens kijken hoe u ervan afkomt? We hebben…”
“Ik snap mezelf niet. Zulk riskant gedrag. En al die informatie. Maar de anderen dan, waarom hebben die me niet gewaarschuwd?”
“Nou dat lijkt me sterk. Zullen we even…”
“Hier moet ik eens goed voor gaan zitten. Dokter, ik maak wel een afspraak met mijn therapeut. Als ik eruit ben, dan ziet u me wel verschijnen. Doei!”
“Maar…”

Iets dergelijks is nu aan de hand, maar dan op mondiale schaal. Een week geleden maakte ik me ernstig zorgen over de uitslag van de Amerikaanse verkiezingen. Mijn zorg is nu omgeslagen in vrees. Het aantal fronten waarop dingen extreem mis kunnen gaan, is groot: economisch, sociaal, politiek, militair. Veel van deze zaken dringen zich aan ons op omdat ze temporeel proximaal zijn. Maar artsen die gewend zijn om mensen te waarschuwen voor temporeel distale, maar existentiële gevaren zouden toch wel ontvankelijk moeten zijn voor het argument dat het grootste risico van Trumps presidentschap het effect van zijn beleid op de klimaatcrisis is. Als u vertrouwen heeft in evidence-based practice, dan neem ik aan dat u ook vertrouwen heeft in de overrompelende consensus binnen de wetenschappelijke gemeenschap met betrekking tot. klimaatverandering en de daaraan verbonden risico’s.

“Hoe is het mogelijk?” Deze vraag schalt sinds woensdagochtend uit alle kanalen van de media. Hoe kon dit gebeuren? Waarom zaten de opiniepeilers, de analisten, de kranten, nieuwssites, iedereen eigenlijk, er zo naast? Met stijgende verbazing zag ik mensen heel verbaasd doen over de overwinning van Trump. Maar het idee dat dit onverwacht kwam, is onzin. Genoeg verstandige mensen, zoals Michael Moore, voorspelden al geruime tijd een Trump-zege. De zwaktes van Clinton zijn breed uitgemeten. De peilers, die er nu van langs krijgen, tekenden een significante ‘tightening’ van de polls aan in de laatste weken, met een extra boost na de ‘ingreep’ van FBI-baas Comey. Reken daar de foutmarge bij en dan zijn er genoeg signalen geweest dat Trump het kon redden. Waarom dan doen alsof niemand het zag aankomen, alsof er zich een soort natuurramp voltrokken heeft?

Freud, die nog lang niet dood is, helpt ons hierbij. Hij ontwikkelde het begrip weerstand om (onbewust) oppositioneel gedrag te beschrijven dat naar voren komt als onze afweer bedreigd wordt door een externe oorzaak. Verdringing is een veel voorkomende vorm. Weerstand ontstaat, als een onacceptabele impuls (bijvoorbeeld: agressie) in conflict komt met ons geweten, en wijzelf daar niet goed mee uit de voeten komen. Daar worden wij angstig van, en dat vinden onze egootjes niet fijn.

Zoals veel neurosen is ‘Niemand Zag Het Aankomen’ (NZHA) een geruststellende illusie die ons verhindert écht te veranderen.

Dus stel: mijn zelfbeeld is die van een goed en gewetensvol politicus, en ik heb – in weerwil van een hoop evidentie voor mijn neus – met open ogen meegewerkt aan acties die tot enorm menselijk verlies geleid hebben, wellicht gemotiveerd vanuit ijdelheid, naïviteit, politiek opportunisme et cetera, dan zou ik wel eens in zo’n gewetensconflict kunnen komen. Liever jezelf en anderen wijsmaken dat je gewoon niet alle kennis had. En dat je lang niet de enige was. En heel veel praten over hoe dom je bent geweest houdt je lekker op je plek, in de passiviteit. Therapeuten hebben een heel arsenaal aan strategieën om mensen uit de weerstand te helpen, waarbij een zekere mate van confrontatie niet geschuwd wordt.

Kortom, zoals veel neurosen is ‘Niemand Zag Het Aankomen’ (NZHA) een geruststellende illusie die onze mentale homeostase bewaakt, maar ons daarmee verhindert écht te veranderen. Ik zat er kennelijk vorige week niet ver naast met mijn angst, dus ik durf nu ook wel een voorspelling te wagen: als het klimaatbeleid van Trump duidelijk wordt, dan zullen wij niet meer de luxe bezitten om vanaf geëxalteerde hoogte te opiniëren over hoe-dit-allemaal-heeft-kunnen-gebeuren. Dat is allemaal weerstand om niet de centrale gewetensvraag te hoeven beantwoorden. Die vraag is simpel: Wat doet u?

Het vervelende van NZHA is dat het ook gebruikt kan worden voor politieke doeleinden. Als iedereen schuld was aan de kredietcrisis (Niemand het zag aankomen! O wacht, toch wel), het een soort financiële natuurramp was, dan is het gewoon een Groot Onverklaarbaar Ding. Dan moeten we de puinhoop opruimen en overgaan tot de orde van de dag. Dan slaan we niet zo veel acht op de berechting van de verantwoordelijken, de basisfouten in het systeem, of wie waarvoor zou moeten betalen. Business as usual.

Dit keer, lieve lezer, is het menens, zo geeft de evidence aan. Als dit misgaat, zal niemand meer zeggen ‘Waarom zagen we dat niet aankomen?’ Om de eenvoudige reden dat er niemand meer in de buurt zal zijn om het te horen. Dus we moeten iets met onze weerstand. Die moet omgekeerd worden. Niet meer de innerlijke weerstand die je in slaap sust en op de plek houdt, maar beweging om in weerstand te komen tegen zaken die je waarden bedreigen. Het Engels voor weerstand is ‘Resistance’. U weet waarschijnlijk dat dit in het Engels (en in het Frans natuurlijk) een andere betekenis heeft dan bij Freud: politieke actie.

Join the Resistance!

P.S. Er zijn aanwijzingen dat ‘NZHA’ ook voorkomt in andere domeinen, zoals bijvoorbeeld bij de decentralisaties van de langdurige zorg en de Jeugdzorg. Daarvoor geldt mutatis mutandis hetzelfde: overwin uw innerlijke weerstand, kom in actie, wees weerbaar.