‘Contact maken en een veilige weg zoeken’

Jan Mokkenstorm: ‘Empathie hoort er absoluut bij’

Psychiater Jan Mokkenstorm is een gelauwerd zorgprofessional. De oprichter van 113 Zelfmoordpreventie is Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw en werd onlangs erelid van de Nederlandse Vereniging van Psychiaters (NVVP). “Het gaat niet om ons, zorgverleners moeten om de patiënt heen staan.”  

Tekst: Wout de Bruijne Beeld: De Beeldredaktie/Peter Strelitski 
Jan Mokkenstorm

 

“Denkt u weleens aan zelfmoord? Dat is voor een arts een moeilijke vraag om te stellen. Want wat zijn de consequenties als de patiënt bevestigend antwoordt? Maar de vraag is cruciaal en moet vaker gesteld worden bij klachten als depressie en slapeloosheid. Als zelfmoordgedachten bespreekbaar zijn, kan de juiste hulp worden geboden.” 

Psychiater Jan Mokkenstorm (56) formuleert bedachtzaam. Hij weet waar hij over praat na een kwart eeuw in het vak. Ook uit ervaring als patiënt. “Als 21-jarige geneeskundestudent was ik depressief. Mijn huisarts vroeg of ik zelfmoordgedachten had en dat was zo. Hij vroeg door en zorgde dat ik voor hulp bij de geestelijke gezondheidszorg aanklopte. Ik weet niet of dat mijn redding was, maar het was in ieder geval een inspiratie om zelf psychiater te willen worden.” 

Op die manier wilde hij zelf meewerken aan verbeteringen. “Ik deed een aantal negatieve ervaringen op in de geestelijke gezondheidszorg. Toen ik mij in 1983 aanmeldde bij de Riagg had ik, na maanden wachten, mijn intakegesprek met een secretaresse omdat er geen psycholoog voorhanden was. De verwijsbrief waarin stond dat ik aan zelfmoord dacht, was zoek. Uiteindelijk ‘mocht’ ik, alsof het een ballotagecommissie betrof, in psychotherapie. Maar wel met nog eens een wachttijd van negen maanden.” 

Omdat hij er geestelijk slecht aan toe was, kreeg de student ondersteuning van een maatschappelijk werker. “Daarmee had ik goede gesprekken, maar als ik er nu als psychiater op terugkijk, handelde de zorgverlener te autonoom, te intuïtief en vaak buiten de richtlijnen.” 

De therapie leidde tot hevige conflicten tussen Mokkenstorm en zijn ouders. Met spijt in zijn stem: “Zij kregen de schuld van veel van mijn onheil. Ouders kunnen het nu eenmaal niet altijd goed doen, maar zo’n leidmotief brengt je nergens en leidt tot schade in relaties en bij mensen.”  

Schade die psychiater Mokkenstorm nu beter herkent dan in het begin van zijn eigen carrière. “In de geestelijke gezondheidszorg heerste het wantrouwen dat sommige patiënten hun behandelaars wilden manipuleren met suïcidedreigementen. Daarvoor moest niet worden gezwicht, was de waarschuwing. Paradoxale interventie werd hardvochtig toegepast, ook door mij. Ik heb daar enorm spijt van.” 

‘Ik geloof niet dat je goede hulp kunt bieden als je te veel afstand bewaart’

Mokkenstorm is zich juist meer aan zijn patiënten gaan hechten. “Je moet natuurlijk, ook uit zelfbescherming, grenzen bewaken, maar ik geloof niet dat je goede hulp kunt bieden als je te veel afstand bewaart. Je kunt helpen met je kennis, diagnostiek en geneesmiddelen, maar daar hoort absoluut ook empathie bij.” 

De psychiater kwam tot andere inzichten door het menselijk lijden en de daadwerkelijke zelfmoorden die hij tegenkwam in zijn praktijk. “Veel patiënten die om hulp vragen, hebben er al een lange reis op zitten, jij bent een van hun laatste stations. Hadden zij of hun omgeving maar eerder aan de bel getrokken, dacht ik dan. Ik besefte dat velen geen hulp dúrven zoeken. Het betekent natuurlijk nogal wat als je zegt dat je weleens aan suïcide denkt.” 

Mokkenstorm wilde de drempels verlagen, hulp toegankelijker maken. Hij richtte in 2009 daarom 113 Zelfmoordpreventie op. De instelling is 24 uur per dag anoniem bereikbaar via telefoon en internet – ‘er wordt driemaal zoveel gechat als gebeld’ – voor suïcidale mensen met een hulpvraag of voor mensen die vermoeden dat anderen met dergelijke gedachten rondlopen. 

“Ik was niet de enige oprichter van 113”, zegt Mokkenstorm. “Volgens schattingen lopen in Nederland een half miljoen volwassenen gemiddeld ruim twee weken rond met zelfmoordgedachten. Dat is meer dan onze ‘psychiaterclub’ aankan. Ik had destijds een volle baan als directeur in de gezondheidszorg, dus bij de opzet van 113 betrok ik direct alles en iedereen, van patiëntenorganisaties tot wetenschappers.” 

De psychiater ging in gesprek met zorgprofessionals, politici en zorgverzekeraars in binnen- en buitenland en 113 kreeg subsidie. Inmiddels werken er zo’n 300 vaste krachten en vrijwilligers. De zorginstelling is uitgegroeid tot hét centrum voor zelfmoordpreventie in Nederland en behandelde afgelopen jaar 80.000 oproepen. Eind vorig jaar werd Mokkenstorm door koningin Máxima geridderd in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Recent is hij ook benoemd tot erelid van de Nederlandse Vereniging van Psychiaters (NVVP). 

‘Zelfingenomenheid staat zorgprofessionals soms in de weg’

Hij is trots op zijn onderscheidingen, maar tegelijkertijd waakt Mokkenstorm ervoor om zichzelf te veel op de borst te slaan. “Zelfingenomenheid staat zorgprofessionals soms in de weg. We hebben een grote verantwoordelijkheid, werken met de gezondheid van mensen. Daardoor kun je een idee ontwikkelen over je eigen heroïek: ik kan dit, ik begrijp dat, laat het maar aan mij over. Je moet als arts wel zelfvertrouwen uitstralen tegenover de patiënt, maar het vak gaat niet over jou. We mogen niet vergeten dat diezelfde patiënt wel altijd op de eerste plaats komt. En dat de zorgverleners daaromheen moeten staan.”  

Dat laatste ervaart Mokkenstorm nu hij sinds vorig jaar zelf patiënt is; hij is terminaal ziek. “Ik heb een oncoloog die zeer bekwaam is in het bestrijden van de tumor. Maar kanker is meer dan tumorgroei: pijn, angst, verdriet en ongemakken. Daarvoor krijg ik hulp van een geweldige huisarts en een ervaren oncologisch verpleegkundige.”

Wat hij nu noodgedwongen zelf doormaakt, sterkt hem in zijn kijk op het vak. “Samen bereik je meer dan met ieder voor zich. Floortje Scheepers, hoogleraar innovatie in de zorg zegt daarover: “Het gaat in de zorg niet om de individuele excellentie van de arts, maar om de collectieve intelligentie van alle betrokkenen.” 

Contact maken en samen een veilige weg zoeken, vormen volgens Mokkenstorm de kern in de psychiatrie. “We moeten dát doen waarvan we weten dat het werkt en ons, net als in de oncologie en de huisartsgeneeskunde, houden aan richtlijnen en standaarden.”

Over richtlijnen spreekt psychiater Mokkenstorm ook in On the road to zero suïcides, zijn proefschrift waarop hij afgelopen maart promoveerde. “Die titel is inspirerend bedoeld. Een utopisch getal? Wat moet je daar anders neerzetten? Iedere zelfmoord is er een te veel.”

Praten over zelfdoding kan bij 113 Zelfmoordpreventie via chat of telefoon, 24/7, gratis en anoniem op www.113.nl

Delen