Luisteren naar het lichaam

Het jaar 1816 was niet alleen het jaar waarin men voor het eerst naar Rossini’s opera De barbier van Sevilla kon luisteren, maar ook naar het menselijk lichaam. In dat jaar introduceerde de Franse arts René Laennec de stethoscoop, een sindsdien niet meer weg te denken instrument. Anna Harris en Tom Rice onderzochten de geschiedenis en schreven er een boek over: Stethoscope: The Making of a Medical Icon.

Het moet een vreemde gewaarwording zijn geweest toen vakgenoten en studenten van Laennec in 1816 niet alleen meer het menselijk lichaam bekeken of besnuffelden, maar het ook konden beluisteren. Hartslagen, ademhalingen en darmgeluiden konden eindelijk beter dan ooit gedetecteerd worden dankzij René Laennecs uitvinding, die hij de stethoscoop (borstkaskijker) noemde. In het begin niet meer dan een papieren buis, later het instrument zoals we dat nu kennen, bestaande uit een oor- en borststuk, verbonden door een flexibele buis.

De stethoscoop heeft altijd een centrale plek behouden in de dagelijkse diagnostiek en van alle medische instrumenten wel de grootste iconische betekenis gekregen. Want naast alle praktische en medische aspecten van de stethoscoop is er ook de symbolische functie: hij staat voor de kracht van luisteren, begrijpen en zorgen voor elkaar, essentieel in de wereld van de geneeskunde. “Het gebruik ervan laat zien dat de zorgmedewerker even de tijd voor de patiënt neemt”, zegt Anna Harris. “De zorgmedewerker luistert naar het lichaam. En dat is betekenisvol. Luisteren is tegenwoordig zo’n zeldzaam goed, dat zelfs de aanwezigheid van de stethoscoop in een klinische setting als een soort belofte fungeert.”

Ook heeft de stethoscoop bijgedragen aan het verminderen van sociaal-medische ongelijkheden. Het is een relatief betaalbaar en draagbaar instrument waardoor artsen in afgelegen gebieden toegang kregen tot basisdiagnostiek.

Ervaringen

Mede-auteur Tom Rice raakte geïnteres­seerd in stethoscopen door het lezen van antropologische artikelen over de luistervaardigheid van mensen die in het regenwoud van Papoea-Nieuw-Guinea wonen. “Zij zijn erg goed in luisteren naar dingen die je door de bebossing niet kunt zien, maar wel kunt horen”, zegt hij. “Ze herkennen bijvoorbeeld de roep en de hoorbare vluchtpatronen van veel vogelsoorten. Ik vroeg me af of er parallellen waren met de luistervaardigheid van artsen bij het gebruik van stethoscopen.” Die parallellen blijken te vinden in de diagnoses die met behulp van de stethoscoop kunnen worden gesteld.

De stethoscoop staat ook voor het kanaliseren van vaardigheden en aandacht. Maar er is nog een bijzondere functie van het instrument. Door de stethoscoop hebben patiënten het vermogen ontwikkeld om opdringerige onderzoeken te doorstaan en de fysieke nabijheid van de arts te tolereren. Het klinkt nu ouderwets, maar in het Victoriaanse tijdperk, halverwege de 19e eeuw, waren mensen niet zo snel bereid zich bloot te stellen aan een stethoscopisch onderzoek.

Prominent

Tijdens hun onderzoek werden Harris en Rice regelmatig verrast. Zo keek Rice ervan op hoe prominent de stethoscoop overal nog aanwezig is: “Op dit moment wordt mijn jongste zoon behandeld voor leukemie, dus ik breng veel tijd met hem door in het ziekenhuis. En dan zie je dat er in elke kamer twee stethoscopen aanwezig zijn. Artsen en verpleegkundigen gebruiken ze vaak meerdere keren per dag.”

Anna Harris vindt het verrassend dat ze bij opleidingen in Nederland stethoscopen ziet die veel lijken op de allereerste mono-aurale stethoscopen, die uit hout waren gesneden. “Hiermee wordt naar de hartslag van de foetus geluisterd. Ze zijn eenvoudig in gebruik en Nederlandse geneeskundestudenten leren nog steeds met deze stethoscopen om te gaan als ze colleges hebben over verloskunde.”

Autoriteit

Een medisch consult werd vroeger gezien als een combinatie van wetenschappelijke en sociale autoriteit, zoals in het boek blijkt uit een foto daterend van 1906. Daarop zie je dr. Basil Hood met een patiënt en een verpleegkundige in het Charing Cross Hospital in Londen. Hood kijkt plechtig in de camera, de stethoscoop tegen zijn borst houdend. Jaren later gingen verpleegkundigen zelf stethoscopen gebruiken.

In het inter­nationale tijdschrift Clujul Medical verwijzen de artsen Liliana David en Dan Dumitrascu in een artikel ter ere van de tweehonderdste verjaardag van de uitvinding van de stethoscoop naar de Miss America-verkiezing van 2015. In één van de wedstrijdronden verscheen Miss Colorado in verpleegstersuniform en met een stethoscoop. Sommige commentatoren op het evenement vonden haar outfit ongepast, wat leidde tot een levendig debat over de vraag of verpleegkundigen wel of niet stethoscopen kunnen dragen. Veel verpleegkundigen reageerden door erop te wijzen dat ze het instrument vaak gebruiken in hun werk, door afbeeldingen van zichzelf met hun stethoscoop op sociale media te plaatsen.

Verpleegkundigen zijn trouwens niet de enigen die zich de stethoscoop hebben toegeëigend. Ook in andere (niet-medische) beroepen heeft het instrument een plaats. Zo gebruiken automonteurs de stethoscoop al lang om problemen in auto’s op te sporen en te analyseren. Maar de verbondenheid met de medische praktijk is en blijft het sterkst. Speelgoed­versies in dokterskits maken kinderen vertrouwd met medische praktijken en helpen mee om de centrale plaats van de stethoscoop in de medische identiteit te consolideren.

Grote toekomst

De auteurs van het boek zien nog altijd een grote toekomst voor de stethoscoop. “De stethoscoop in zijn huidige vorm zal nog lang overleven”, zegt Tom Rice met stelligheid. “Het instrument is nog heel sterk verweven met de zorg. Artsen en verpleegkundigen zijn gewend aan hun stethoscopen en hebben deze graag bij de hand.”

Anna Harris is het met haar mede-onder­zoeker eens en vermoedt dat de stethoscoop overleeft dankzij, of misschien wel ondanks, allerlei aanpassingen en vernieuwingen die in de loop der jaren zijn gedaan. “Of het nu gaat om het elektrisch maken van de stethoscoop voor lesgeven in college­zalen, het digitaliseren van stethoscopen om geluidsopnamen te delen tussen clinici en onderzoekers of om het vinden van manieren om ze in oorlogsgebieden met behulp van 3D-printers te maken, de stethoscoop zal nog wel tot in lengte van jaren overleven. Zelfs als de technologie eromheen verandert.”